సంస్కృతపాఠమాల 8.1
చతుర్థీవిభక్తిః
ఈవాక్యాలను
గమనించండి-
1.
రాజు బ్రాహ్మణుని కొరకు గోవును ఇచ్చుచున్నాడు.
2.
రాముని కొరకు సీత వేచి ఉన్నది.
3.
దేశభక్తులు దేశక్షేమం కొరకు మంచి పనులను చేస్తారు.
4.
నాన్న కొరకు మిత్రులు వచ్చారు.
మొదటి
వాక్యంలో ‘ఇవ్వటం’ అనే క్రియను చేస్తున్నవాడు- అంటే కర్త రాజు. కర్మ గోవు. కదా?
రాజు గోవును ఇస్తున్నాడు. ఎవరికి ఇస్తున్నాడు? బ్రాహ్మణునికి. అంటే బ్రాహ్మణుని
ఉద్దేశించి ఆవును ఇస్తున్నాడు. రాజు ఆవును ఇవ్వటానికి ఉద్దిష్టుడైనవాడు అంటే
ఉద్దేశింపబడినవాడు బ్రాహ్మణుడు. అట్లగే- ‘వేచి ఉండటం’ అనే క్రియకు సీత కర్త. అంటే
ఆమె రాముడిని ఉద్దేశించి వేచి ఉండటాన్ని చేస్తున్నది. రాముడు ఆ వేచి ఉండటానికి
ఉద్దిష్టుడైనవాడు. గమనించండి- అతడు కర్మ కన్నా భిన్నుడు. అంటే వేచి ఉండటాన్ని అతడు
అనుభవించటం లేదు. అతడిని ఉద్దేశించి సీత అనుభవిస్తున్నది. కనుక ‘రాముడిని’,
‘రామునికై’- ఈ రెండిటికీ తేడా ఉన్నది. అదే విధంగా ‘మంచిపనులు చేయటం’ అనేది
దేశక్షేమం ఉద్దేశంగా చేయబడుతున్నది. అందుకని దేశక్షేమం ‘కొరకు’ అని అంటున్నాము.
ఈ వాక్యాలలో
ఉద్దిష్టమైనది, అంటే ఎవరి ఉద్దేశంగా క్రియ చేయబడుతున్నదో అది ‘కొరకు’ అనే వర్ణకంతోపాటు
చెప్పబడుతున్నది. ‘కొరకున్, కై’ అనేది చతుర్థీ విభక్తి. గుర్తించారు కదూ. ఈ విభక్తి
‘సంప్రదానం’ అనే అంశాన్ని సూచిస్తుంది.
సంప్రదానం
అంటే ఏమిటి? ఏదైనా వస్తువును ప్రదానం చేయటానికి కర్త చేత ఉద్దేశింపబడిన వ్యక్తి ‘సంప్రదానం’
అవుతాడు. ఏదైనా పనిని ఉద్దేశించి క్రియ చేయబడితే అది కూడా సంప్రదానమే. ఉదా- ‘యుద్ధాయ
సన్నహ్యతే.’
ఆధునిక
తెలుగులో ‘కోసం’ అని వాడుతున్నది ఈ విభక్తి ప్రత్యయమే. అది సంస్కృతంలో ఎట్ల ఉందో
తరువాత చూద్దాము.
సంస్కృతపాఠమాల 8.2
పంచమీవిభక్తిః
ఇక ఈ
వాక్యాలను గమనించండి-
1.
రాముడు అయోధ్య నుండి వనానికి వెళ్ళాడు.
2.
చెట్టు నుండి ఆకు రాలి కిందపడింది.
3.
నీ వల్ల నేనేమీ ఆశించటం లేదు.
4.
నాకంటే నువ్వే గొప్ప.
‘వెళ్ళటం’
అనే క్రియను రాముడు చేస్తున్నవాడు- అంటే ఆ క్రియకు కర్త. వనం ‘వెళ్ళబడుతున్న’
చోటు- అంటే ‘వెళ్ళటం’ అనే క్రియను అనుభవిస్తున్నది. కనుక కర్మ. మరి అయోధ్య ఏంటి? ‘వెళ్ళటం’
అనే క్రియతో ఎట్లాంటి సంబంధం కలిగి ఉన్నది? అట్లగే ‘రాలిపడటం’ అనే క్రియను
చేస్తున్నది ఆకు. కనక కర్త. మరి ‘చెట్టు’ ఏమిటి? ‘ఆశించకపోవటం’ అనే క్రియకు కర్త
‘నేను’. మరి ‘నీవు’ ఏమిటి? కనుక ‘గొప్ప అయి ఉండటం’ అనే క్రియకు కర్త ‘నీవు’. మరి
‘నేను’ ఏమిటి?
పై
వాక్యాలలో ‘నుండి’, ‘వల్ల’, ‘కంటే’ అనే వర్ణకాలు కనిపిస్తున్నాయి. వాటిచేత చెప్పబడుతున్నది
పంచమీవిభక్తి. ‘వలనన్, కంటెన్, పట్టి’ అని తెలుగులో పంచమీ విభక్తి. ‘నుండి’ అనేది
కూడా ఆ అంశాన్నే బోధిస్తుంది. పంచమీవిభక్తి ఏమి చెప్తుంది? అది దేనిని
చెప్తున్నదో- అది ‘అపాదానం’ అని అనబడుతుంది.
అపాదానం
అంటే ఏమిటి? ఒక వస్తువు లేదా స్థలం నుండి ఏదైనా వస్తువు, వ్యక్తి మొదలైనవాటికి ‘విశ్లేషణం’
అంటే విడిపడటం జరిగినప్పుడు- ‘దేనినుండి’ విడిపడటం జరిగిందో దానిని ‘అపాదానం’
అంటాము. దానికి పంచమీ విభక్తి వస్తుంది. అంటే పై ఉదాహరణలను పరిశీలిస్తే క్రమంగా
‘అయోధ్య’, ‘చెట్టు’, ‘నువ్వు’, ‘నేను’- ఇవి అపాదానాలై పంచమీవిభక్తిని పొందాయి.
అంటే ఆ అర్థాన్ని బోధించేవి కావడం చేత పంచమిలో చెప్పబడినాయి.
ఇంతవరకు
తెలుగులో పంచమిని చూశాము. మరి అది సంస్కృతంలో ఎట్లా ఉంటుంది? తరువాతి పాఠ్యాంశంలో
చూద్దాము.
[గమనిక–
4వ వాక్యంలో ‘గొప్ప’ అని ఆగిపోయింది కదా. మరి అక్కడ క్రియ లేదా? అట్ల అనుకోకూడదు.
‘అయి ఉండటం’ అనేది అక్కడ అర్థం చేసుకుని సాగాలి. (*ఒక ముఖ్య
విషయం. తెలుగులో ప్రతి వాక్యాంతంలో క్రియను తప్పకుండా అని చెప్పటం ఉండదు. ముఖ్యంగా
ఏదైనా విశేషణం చెప్పినప్పుడు- ఉదా- రాముడు మంచి బాలుడు - అంటే ‘మంచిబాలుడై
ఉన్నాడు’ అని క్రియాపదాన్ని మనం అర్థం చేసుకోవటం సహజంగా జరుగుతుంది. అది విడిగా
చెప్పబడదు. అట్లగే సంస్కృతం కూడా. హిందీలో మాత్రం ‘హై’ అనేది ప్రతి వాక్యాంతంలో
ఉంటుంది. ఉద- నా పేరు ఫలానా.. అని చెప్పినప్పుడు అది తెలుగులో పూర్తి వాక్యమే.
కానీ హిందీలో- ‘మేరా నామ్ ఫలానా హై’ అని చెప్పాలి. ఆంగ్లంలో కూడా ‘ఈస్’ అనేది
(అంటే be-forms) అట్లగే వాడతారు. అవి వాడకపోతే వాక్యం పూర్తి
కాదు. తెలుగులో, సంస్తృతంలో మనకు ఆ సమస్య లేదు.)]
సంస్కృతపాఠమాల 8.3
విభక్తిప్రత్యయాః
ఇక
అకారాంత పుల్లింగ నామపదాలకు చతుర్థీ, పంచమీ విభక్తులు ఎట్లా వస్తున్నాయో
తెలుసుకొందాము.
సంస్కృతంలో
చతుర్థీవిభక్తి ప్రత్యయాలు (వ్యావహారికంగా) మూడు వచనాలలో-
ఆయ, ఆభ్యాం
(ఆభ్యామ్), ఏభ్యః
(ఙే, భ్యాం, భ్యస్)
విభక్తియోజిత రూపాలు పై సూత్రం ప్రకారం-
ఏకవచనం- ‘రామ’ + ఆయ > రామాయ (=ఒక
రాముని కొరకు)
ద్వివచనం- ‘రామ’ + ఆభ్యాం > రామాభ్యాం (=ఇద్దరు
రాముల కొరకు)
బహువచనం- ‘రామ’ + ఏభ్యః > రామేభ్యః (=చాలామంది
రాముల కొరకు)
మరి పంచమీ
విభక్తి? ఆ ప్రత్యయాలు కూడా ఏకవచనం వదిలేసి, మిగిలిన రెండూ చతుర్థీవిభక్తి వలెనే
ఉంటాయి.
ఆత్, ఆభ్యాం
(ఆభ్యామ్), ఏభ్యః
(ఙసి, భ్యాం, భ్యస్)
కనుక
ఏకవచనం ఒక్కటి చూద్దాము-
ఆత్ > రామ + ఆత్ > రామాత్ (=రాముని నుండి)
పంచమి ద్వివచనం,
బహువచనం- ‘రామాభ్యాం’, ‘రామేభ్యః’.
ఇక ‘దేవ’
శబ్దానికి రూపాలను చూద్దాం.
గమనిక-
నపుంసకలింగం రూపాలు మూడవవిభక్తి పైన అచ్చం పుల్లింగం లాగే ఉంటాయి కనుక వాటికి
ప్రత్యేకంగా వివరణ ఇవ్వకుండా రూపాలను మాత్రం చూపడమైనది.
अकारान्तपुल्लिङ्गकानि - चतुर्थीविभक्तिः
चतुर्थीविभक्ति-सुप्-प्रत्ययाः - ङे (आय), भ्याम् (आभ्याम्), भ्यः (एभ्यः)
देव + (आय) > देवाय
देव + (आभ्याम्/आभ्यां) > देवाभ्याम्
देव + (एभ्यः) > देवेभ्यः
अकारान्तनपुंसकलिङ्गकानि - चतुर्थीविभक्तिः
फल + ङे (आय) > फलाय
फल + भ्याम् (आभ्याम्/आभ्यां) > फलाभ्याम्
फल + भ्यः (एभ्यः) > फलेभ्यः
|
चतुर्थीविभक्तिः
|
एकवचनम्
|
द्विवचनम्
|
बहुवचनम्
|
|
विभक्ति-प्रत्ययाः
|
ङे (आय)
|
भ्याम् (आभ्याम्/आभ्यां)
|
भ्यः (एभ्यः)
|
|
पुल्लिङ्ग-शब्दः
|
देवाय
|
देवाभ्याम्
|
देवेभ्यः
|
|
नपुंसकलिङ्ग-शब्दः
|
फलाय
|
फलाभ्याम्
|
फलेभ्यः
|
अकारान्तपुल्लिङ्गकानि - पञ्चमीविभक्तिः
पञ्चमीविभक्ति-सुप्-प्रत्ययाः - ङस् (आत्), भ्याम् (आभ्याम्), भ्यः
(एभ्यः)
देव + (आत्) > देवात्
देव + (आभ्याम्/आभ्यां) > देवाभ्याम्
देव + (एभ्यः) > देवेभ्यः
अकारान्तनपुंसकलिङ्गकानि - पञ्चमीविभक्तिः
पञ्चमीविभक्ति-सुप्-प्रत्ययाः - ङस् (आत्), भ्याम् (आभ्याम्), भ्यः
(एभ्यः)
फल + (आत्) > फलात्
फल + (आभ्याम्/आभ्यां) > फलाभ्याम्
फल + (एभ्यः) > फलेभ्यः
|
पञ्चमीविभक्तिः
|
एकवचनम्
|
द्विवचनम्
|
बहुवचनम्
|
|
विभक्ति-प्रत्ययाः
|
ङस् (आत्)
|
भ्याम् (आभ्याम्/आभ्यां)
|
भ्यः (एभ्यः)
|
|
पुल्लिङ्ग-शब्दः
|
देवात्
|
देवाभ्याम्
|
देवेभ्यः
|
|
नपुंसकलिङ्ग-शब्दः
|
फलात्
|
फलाभ्याम्
|
फलेभ्यः
|
సంస్కృతపాఠమాల 8.4
చతుర్థీవిభక్తిస్థలాని
మొదట
చతుర్థీవిభక్తి వచ్చే చోట్లను చూద్దాము.
ఈ
వాక్యాలను చూడండి-
1.
रामाय रोचते भक्तिः। రామాయ రోచతే భక్తిః. (=రాముని
కొరకు (కి) భక్తి నచ్చుతుంది). शिशवे मोदकः रोचते। శిశవే మోదకః రోచతే (=శిశువు
కొరకు (కు) లడ్డూ నచ్చుతుంది.).
2.
रामः धर्माय स्पृहयति। రామః ధర్మాయ స్పృహయతి (=రాముడు
ధర్మం కోసం (ను) కోరుకుంటున్నాడు).
3.
विरोधकाय द्रुह्यति। విరోధకాయ ద్రుహ్యతి (= శత్రువు
కొరకు (పట్ల) ద్రోహం చేస్తున్నాడు).
4.
स्नानाय स्नानागारं याति। స్నానాయ స్నానాగారం
యాతి. (=స్నానం కోసం స్నానగృహానికి వెళుతున్నాడు)
5.
आतपाय
छत्रम्, ఆతపాయ ఛత్రమ్, (=ఎండ (వేడి
తగ్గటం)కోసం గొడుగు; तापाय स्नानम्, తాపాయ స్నానమ్, (=తాపం (తగ్గటం) కోసం స్నానం) ; पापाय प्रायश्चित्तम्, పాపాయ ప్రాయశ్చిత్తమ్, (=పాపం (తగ్గటం) కోసం ప్రాయశ్చిత్తం)
; रोगाय औषधम्, రోగాయ ఔషధమ్, (=రోగం (తగ్గటం)
కోసం మందు.)
6.
काष्ठाय याति। (काष्ठानि आहर्तुं याति)। కాష్ఠాయ యాతి. (కాష్ఠాని ఆహర్తుం యాతి) (=కట్టెలు తేవటానికి
వెళుతున్నాడు.).
7.
नमोऽस्तु रामाय सलक्ष्मणाय। నమోఽస్తు రామాయ సలక్ష్మణాయ. (= రామునికి, లక్ష్మణునితో కూడినవాడికి నమస్కారం) ; देवाय नमः, इन्द्राय स्वस्ति। దేవాయ నమః, ఇంద్రాయ స్వస్తి (=దేవునికై(కి)
నమస్కారం. ఇంద్రునికై(కి) స్వస్తి).
‘నాకు
తీపి అంటే ఇష్టం’ అనే వాక్యాన్ని సంస్కృతంలో చెప్పాలంటే ‘నాకొరకు తీపి అంటే ఇష్టం’
అని చెప్పవలసి ఉంటుంది. అది సంస్కృత నుడికారం. (నుడికారం గురించిన వివరణం 6.5లో
గమనికలో చూడగలరు.) ‘ఇష్టం’ అనే అర్థాన్ని కలిగిన క్రియాపదాలను ‘రుచ్యర్థాలు’
అంటారు. రుచ్యర్థ క్రియలలో ఆ వస్తువును ఇష్టపడే వ్యక్తికి (సంప్రదానం వచ్చి)
చతుర్థీవిభక్తి వస్తుంది. ఉదా- సాధువుకు ధర్మం అంటే ఇష్టం- साधवे रोचते धर्मः। సాధవే రోచతే ధర్మః. పిల్లవాడికి
పువ్వులంటే ఇష్టం- అనే వాక్యాన్ని సంస్కృతంలో చెప్పాలంటే పిల్లవాడి కొరకు
పువ్వులను నచ్చుతాడు- अर्भकाय
पुष्पाणि रोचन्ते। అర్భకాయ పుష్పాణి రోచంతే. ఇట్ల చెప్పాలి.
స్పృహ్
(కోరుకొనుట) ధాతువు ప్రయోగించినప్పుడు దేనిని కోరుకుంటామో, దానికి చతుర్థీవిభక్తి
వస్తుంది. ఉదా- 2వ వాక్యం చూడండి.
క్రోధాదులను
సూచించే ధాతువులు వచ్చినప్పుడు ఎవరిపై కోపం, లేదా ఈర్ష్య ఉన్నదో వారికి చతుర్థీ
విభక్తి వస్తుంది. పైన 3వ వాక్యం చూడండి.
దేని
నిమిత్తమై ఏదైనా వస్తువు, లేదా క్రియ చేయబడుతుందో దానికి చతుర్థీ విభక్తి
వస్తుంది. దీనిని ‘తాదర్థ్యం’ అంటారు. పైన 4వ వాక్యం ఉదాహరణ.
దేనినైనా
నివారించడానికి ఏదైనా వాడితే నివారింపబడే వస్తువుకు చతుర్థీ వస్తుంది. పైన 5వ
క్రమసంఖ్యలో వాక్యాలలో ఉన్నది చూడండి. ‘ఆతపాయ ఛత్రం’ అంటే- వేడిని నివారించటానికి
గొడుగు.. అని అర్థం. అట్లగే మిగిలినవి కూడా గమనించాలి.
‘తుమున్
(తుమ్)’ అని ఒక ప్రత్యయం ఉంటుంది. (దాని గురించి మనం విపులంగా తరువాత
తెలుసుకుందాము. ఇప్పటికి ‘-టానికి’ అనే అర్థంలో దానిని వాడతారని గుర్తు
పెట్టుకుంటే చాలు. ఏ ధాతువుకు అది చేరుతుందో దానికి ‘-టానికి’ అనే అర్థం వస్తుంది.
ఉదా- వస్+తుమ్ -- వస్తుం = ఉండటానికి.) కొన్ని చోట్ల ఆ ‘తుమున్’ని వాడకుండా
చతుర్థీ చెప్తారు. పైన ఆరవవాక్యం అందుకు ఉదాహరణ. అందులో ఆహర్తుం లో తుమున్ ఉంది.
అంటే తేవటానికి అని అర్థం.
నమః,
స్వస్తి, హితం, సమర్థ, అలం, వీటి అర్థాలు కలిగిన ఇతర పదాలు కనిపించినప్పుడు
చతుర్థీ వస్తుంది.
ఇంకా కొన్ని ఇటువంటివే ఉంటాయి. కానీ ఎక్కువగా ఈ
విభక్తి కనిపించే స్థలాలు ఇవే. ఇక్కడ ఇంత వరకు చాలు.
సంస్కృతపాఠమాల 8.5
పంచమీవిభక్తిస్థలాని
ఇక
పంచమీవిభక్తి వచ్చే చోట్లను చూద్దాము.
ఈ
వాక్యాలను చూడండి-
१.
वृक्षात् पर्णानि पतन्ति। వృక్షాత్ పర్ణాణి పతంతి.
(= చెట్టు నుండి ఆకులు (కింద) పడుతున్నాయి.).
२.
गङ्गा हिमालयात् प्रभवति। గఙ్గా హిమాలయాత్ ప్రభవతి. (= గంగ హిమాలయం నుండి ఉద్భవిస్తుంది).
३.
साधुः दुर्जनात् बिभेति। సాధుః దుర్జనాత్ బిభేతి.
(= సాధువు దుష్టుడంటే (-డికి) భయపడతాడు). अध्ययनात् विरमति। అధ్యయనాత్ విరమతి. (=చదువును (నుండి) విరమిస్తున్నాడు). पापात् जुगुप्सते। పాపాత్ జుగుప్సతే. (= పాపం (నుండి) అంటే అసహ్యించుకుంటున్నాడు). स्वाधिकारात्
प्रमत्तः। స్వాధికారాత్ ప్రమత్తః. (= తన కర్తవ్యం నుండి
తప్పినవాడు). मातुः निलीयते
कृष्णः। మాతుః
నిలీయతే కృష్ణః. (= తల్లి నుండి దాగుకుంటున్నాడు కృష్ణుడు). व्यसनात् पुत्रं वारयति। వ్యసనాత్ పుత్రం వారయతి. (= వ్యసనాల నుండి కొడుకును ఆపుతున్నాడు.).
४.
गुरोः शास्त्रं अध्येति। గురోః శాస్త్రం
అధ్యేతి. (= గురువు నుండి శాస్త్రాన్ని నేరుస్తున్నాడు).
५.
सौधात् प्रेक्षते। సౌధాత్ ప్రేక్షతే. (= కట్టడం (ఎక్కి పై)నుండి చూస్తున్నాడు).
६.
धनात् विद्या गरीयसी। ధనాత్ విద్యా గరీయసీ. (= ధనంకన్నా విద్య
గొప్పది). आत्मा देहात् विलक्षणः। ఆత్మా దేహాత్ విలక్షణః. (= ఆత్మ దేహంకన్నా
విలక్షణమైనది). ग्रामात् बहिः वनम्। గ్రామాత్ బహిః వనమ్. (= గ్రామం(కు) బయట వనము). भोजनात्
प्राक्। భోజనాత్
ప్రాక్. (= భోజనానికి ముందు). ऋते ज्ञानात् न
मुक्तिः। ఋతే జ్ఞానాత్ న ముక్తిః. (= జ్ఞానం లేనిదే
ముక్తి లేదు). विद्यायाः पृथक् सुखं
नास्ति। విద్యాయాః
పృథక్ సుఖం నాస్తి. (= విద్యకన్నా వేరేగా సుఖం లేదు).
७.
अज्ञानात् बद्धः। అజ్ఞానాత్ బద్ధః. (= అజ్ఞానం వలన బద్ధుడు).
విశ్లేషణ (అంటే
ఒకదాని నుండి ఒకటి వేరుపడటం) జరిగనప్పుడు స్థిరంగా ఉన్నదానికి అపాదానం వచ్చి పంచమీ
విభక్తి వస్తుంది. ఉదా- మొదటి వాక్యం. వృక్షం స్థిరంగా ఉండి, ఆకులు (కింద)
పడుతున్నాయి. కనుక వృక్షానికి ‘వృక్షాత్’ అని పంచమీ వచ్చింది.
అట్లగే
దేని నుండి ఒకటి జనిస్తుందో, పుడుతుందో, ప్రారంభమవుతుందో, ఆ స్థానానికి పంచమీ
వస్తుంది. ఉదా- 2వ వాక్యం.
భయం,
విరామం, జుగుప్స, పొరపాటు కావడం, దాగుకోవడం, వారించటం- ఈ అర్థాలు కలిగిన
క్రియపదాలకు వాటికి కారణమైన వాటికి పంచమీ వస్తుంది. ఉదా- 3వవాక్యంలోని వాక్యాలు.
దుర్జనుడు సాధువు భయానికి కారణమైనవాడు. అందుకు దుర్జన పదానికి పంచమీ వచ్చింది.
4వ
వాక్యంలో- సౌధం ‘మీదకు ఎక్కి’ చూస్తున్నాడు.. అనే అర్థంలో సౌధం నుండి చూస్తున్నాడు
అని అంటాము. అట్ల భూతకాలిక-అసమాపక-క్రియ లోపించినప్పుడు పంచమీ వస్తుంది.
గురముఖతః
అధ్యయనం చేయటం అనే ప్రక్రియ లో గురువుకు పంచమీ వస్తుంది. ఉదా- 5వ వాక్యం.
గొప్ప, విలక్షణం, బయట, ముందు మొదలైన పదాలు వాడినప్పుడు
‘కంటే’ అనే అర్థంలో పంచమీ వస్తుంది. ఉదా- 6వ వాక్యం.
హేతువైనదానికి
పంచమీ వస్తుంది. హేతువు అంటే కారణం. (తృతీయ అయినా వస్తుంది. మన ఇష్టమైనది
వాడవచ్చు.) ఉదా- 7వ వాక్యం.
సంస్కృతపాఠమాల 8.6
ఆత్మనేపద-ప్రత్యయాః - మధ్యమపురుషః - ఏక-ద్వి-బహు-వచనాని - షష్ఠగణధాతవః
ఇక ఈ పాఠంలో మధ్యమపురుష (నీవు, మీరు) మూడు
వచనాలలో రూపాలు- లభ్ ధాతువుకు చూద్దాము. మధ్యమపురుష అంటే ఏంటి? నీవు, మీరిద్దరు,
మీరందరు- గుర్తుంది కదా. కనుక వీటిని ఏ ధాతువుకు చేరిస్తే ఆ ధాతువుకు
‘చేస్తున్నావు’ మొదలైన అర్థాలు వస్తాయి కదా. ‘లభ్’ పొందుట. కనుక పొందుతున్నావు,
(మీరిద్దరు) పొందుతున్నారు, (మీరందుము) పొందుతున్నారు. అని వస్తుంది. వర్తమానకాలంలో
మూడు వచనాల ప్రత్యయలాను జోడించటం చూద్దాము. ఆ ప్రత్యయాలు వరుసగా-
సే, ఇథే, ధ్వే
२) आत्मनेपदप्रत्ययाः - मध्यमपुरुषः - एक-द्वि-बहु-वचनानि -
मध्यमपुरुषप्रत्ययः - वर्तमानकालः - एकवचनम् - से
लभ्-से > लभ्-अ-से > लभसे
लभसे, रमसे, यतसे...।
मध्यमपुरुषप्रत्ययः - वर्तमानकालः – द्विवचनम् - एथे
लभ्+थे > लभ्+अ+इथे > लभेथे
लभेथे, रमेथे, यतेथे...।
मध्यमपुरुषप्रत्ययः - वर्तमानकालः – बहुवचनम् - ध्वे
लभ्+ध्वे > लभ्+अ+ध्वे > लभध्वे
लभध्वे, रमध्वे,
यतध्वे...।
ఆత్మనేపదప్రత్యయాలకు
కూడా పరస్మైపదాల లాగే అన్ని అంశాలు ఉంటాయని అనుకున్నాం కదా. ఈ పాఠంలో ఆత్మనేపదం
ఆరవగణం ధాతువులను చూద్దాము. ఆరవగణం ధాతువులు ‘అ’ అనే వికరణ(గణ)ప్రత్యయాన్ని
తీసుకొంటాయి అని, కానీ ‘గుణం’ చెందవు అని అనుకొన్నాం కదా. అట్లగే ఆత్మనేపదంలో కూడా
ఆ ధాతువులు అవే లక్షణాలను కలిగి ఉంటాయి.
ఉదా- विज् విజ్- (उद्)विजते (ఉద్)విజతే (=భయపడుట, చలించుట);
कु కు- कुवते కువతే (= శబ్దం చేయుట,
పక్షికూత); लज्ज् లజ్జ్- लज्जते లజ్జతే (= సిగ్గు పడుట); म्रि (म्रिय्) మృ (మ్రియ్) म्रियते మ్రియతే (=చనిపోవుట); प्रि (प्रिय्) ప్రి (ప్రియ్) प्रियते ప్రియతే (=ఏదైనా పనిలో మునిగి ఉండుట);धृ (ध्रिय्) (ధృ (ధ్రియ్) ध्रियते ధ్రియతే (=పట్టుకొని
ఉండుట); गुर् గుర్ गुरते గురతే (=ప్రయత్నం చేయటం);
అభ్యాసం- పై ధాతువులకు
ప్రథమపురుష, మధ్యమపురుషలలో మూడు వచనాలలో ప్రత్యయాలను చేర్చండి.
సంస్కృతపాఠమాల 8.6
విశేషణాని అవ్యయాని,
నామపదాల
గురించిన గుణాలను, భావాలను, విశేషాలను, వివరించేది విశేషణం. అది ఒకానొక వ్యక్తి,
లేదా వస్తువు యొక్క రూపం, రంగు, పరిమాణం మొదలైన లక్షణాల గురించి చెప్పవచ్చు. అట్ల
వర్ణించే పదాన్ని విశేషణం అని, అది దేన్ని వర్ణిస్తుందో దాన్ని విశేష్యమని అంటారు.
ఉదా- 1. చీర అందంగా ఉంది. 2. బావి లోతుగా ఉంది. 3. నీళ్ళు తీయగా ఉన్నాయి-
మొదలైనవి. వీటిలో చీర, బావి, నీళ్ళు ఇవి విశేష్యాలు. అందం, లోతు, తీపి- ఇవి
విశేషణాలు.
తెలుగులో
అయితే సీత అందంగా ఉంది, రాముడు అందంగా ఉన్నాడు, బొమ్మ అందంగా ఉంది. అన్నీ లింగాలలో
‘అందంగా’ అనే ఉంటుంది. బొమ్మలు అందంగా ఉన్నాయి- ఇందులో బహువచనంలో కూడా అదే పదం.
బొమ్మను అందంగా చేస్తున్నాడు- ఇక్కడ విభక్తి మారినా విశేషణం మారలేదు. హిందీలో,
ఆంగ్లంలో కూడా అంతే. ‘బ్యూటిఫుల్ గర్ల్’, ‘బ్యూటిఫుల్ ప్లేస్’.. ఇట్లా విశేష్యాలు
మారినా విశేషణపదం మారదు.
అయితే సంస్కృతంలో
విశేషణాలకు ఒక విశిష్టమైన లక్షణం ఉంది. అవి వాక్యంలో విడిపదాలుగా కాక విశేష్యాలతో
ముడిపడి ఉంటాయి. విశేష్యం ఏ లింగం, వచనం, విభక్తిలో ఉంటే దాన్ని బట్టి విశేషణం
కూడా అదే లింగం, వచనం, విభక్తిలో ఉంటుంది. ఉదా-
१.
లింగం- रामः सुन्दरः। सीता सुन्दरी।
वस्त्रं सुन्दरम्। (मधुराष्टकं- उदा)
రామః సున్దరః. సీతా
సున్దరీ. వస్త్రం సున్దరమ్. (మధురాష్టకం- ఉదా)
२.
వచనం- गोपालः
कृष्णवर्णः। गोपालौ कृष्णवर्णौ। गोपालाः कृष्णवर्णाः।
గోపాలః కృష్ణవర్ణః. గోపాలౌ కృష్ణవర్ణౌ. గోపాలాః కృష్ణవర్ణాః.
३.
విభక్తి- रामो राजमणिः। रामं श्यामलम्
भजे। रामाय रामभद्राय नमः।
రామో రాజమణిః. రామం శ్యామలమ్ భజే. రామాయ రామభద్రాయ నమః.
సంస్కృతశ్లోకంలో
పై భావాన్ని ఇట్లా చెప్తారు-
यल्लिङ्गं
यद्वचनं या च विभक्तिर्विशेष्यस्य।
तल्लिङ्गं
तद्वचनं सा च विभक्तिर्विशेषणस्यापि॥
యల్లిఙ్గం యద్వచనం యా చ
విభక్తిర్విశేష్యస్య।
తల్లిఙ్గం తద్వచనం సా చ విభక్తిర్విశేషణస్యాపి॥
సంస్కృతంలో
విశేషణాలు ఆంగ్లంలో వలె కేవలం ఏవో కొన్ని సామాన్య పదాలు కాదు. అవి చాలా రకాలుగా,
చాలా వ్యాకరణ విభాగాలకు చెందినవి ఉంటాయి. వాటిని అన్నింటిని ఒకే చోట పెట్టి
చెప్పటం దాదాపు అసంభవం. ఇక్కడ ఉదాహరణకు కొన్ని విశేషణాలు (విద్యార్థులకు సౌకర్యంగా
ఉండేటట్లు పరస్పరవిరుద్ధమైన వాటి జంటలుగా ఇవ్వడమైనది.
विशेषणपदानि-
पुरातन × नूतन పురాతన × నూతన =కొత్త × పాత
ह्रस्व × दीर्घ హ్రస్వ × దీర్ఘ =చిన్న /పొట్టి × పొడుగాటి
सुदूर × समीप సుదూర × సమీప =దూరం × దగ్గర
सुन्दर × कुरूप సుందర × కురూప =అందమైన × కురూపమైన
विशाल × सङ्कुचित విశాల × సంకుచిత =విశాలమైన × సంకుచితమైన
दयाशील × दयाहीन దయాశీల × దయాహీన =దయగల × దయలేని
कठिन × सरल కఠిన × సరల =కష్టమైన × సులువైన
पण्डित × जड పణ్డిత × జడ =పండితుడు × జడుడు
साधु × खल, సాధు × ఖల =సాధువు × దుష్టుడు
बुध × मूर्ख బుధ × మూర్ఖ =తెలివిగలవాడు × మూర్ఖుడు
धनिन् × दरिद्र ధనిన్ × దరిద్ర =ధనవంతుడు × పేదవాడు
अलस × उद्यमिन् అలస × ఉద్యమిన్ =సోమరి × కష్టించేవాడు
चतुर × मन्द చతుర × మంద =తెలివిగల × మందమతి
दानशील × कृपण దానశీల × కృపణ =దాగుణం కలిగిన × పిసినారి
सिक्त × शुष्क సిక్త × శుష్క =తడి × పొడి
वन्य × ग्राम्य వన్య × గ్రామ్య =వనానికి చెందిన ×
గ్రామానికి చెందిన
क्रूर × शान्त క్రూర × శాన్త = క్రూరమైన × శాంతమైన
अल्प × बहु అల్ప × బహు =కొద్దిగా × ఎక్కువగా
सुलभ × दुर्लभ సులభ × దుర్లభ సులువైన × కష్టమైన
విశేషణాలను
భాషాప్రయోగం నుండే నేరుగా నేర్చుకోగలిగితే మంచిది. విశేష్యం ఉన్న లింగం, వచనం,
విభక్తిలోనే విశేషణం ఉండటం వల్ల వీటిని గుర్తించటం సులువే.
अव्ययानि-
ఈ పాఠంలో
మనం ‘విధంగా’ అనే అర్థాన్ని ఇచ్చే
అవ్యయాలను నేర్చుకొందాము. -థా అనే దానికి సంస్కృతంలో స్థూలంగా ‘విధంగా’ అని అర్థం
చెప్పుకోవచ్చు. కనుక ఈ పాఠంలో ‘-ప్రకారంగా, విధంగా’ అని అర్థం వచ్చే అవ్యయాలను
చూద్దాము.
इत्थं, तथा, यथा, सर्वथा, अन्यथा, कथम्, यथातथं ; अथवा, एवम्,
कथम्,
ఇత్థం, తథా, యథా, సర్వథా, అన్యథా, కథమ్, యథాతథం ; అథవా, ఏవమ్, కథమ్,
ఇత్థం- ఈ
విధంగా
తథా- ఆ
విధంగా
యథా- ఏ విధంగా అయితే..
సర్వథా- అన్ని విధాలుగా
అన్యథా- వేరే విధంగా
కథమ్- ఏ
విధంగా (ఎట్ల?)
యథాతథం- ఉన్నది
ఉన్నట్లు
ఏవమ్- ఈ విధంగా
అథవా- లేదా, (‘ఇది లేక ఇంకొకటి’- అనే సందర్భంలో)
[గమనిక- వాక్యాలు, అభ్యాసం త్వరలో చేరుస్తాము.]
