ఆరవపాఠము- 1. నామపదాలు - అకారాంతపుల్లింగకాలు - అకారాంతనపుంసకలింగకాలు - ద్వితీయావిభక్తి ; 2. సర్వగణధాతవులు ౧౨ ; 3. అవ్యయాలు ; 4. సంధి-శ్చ, మకారానుస్వారాలు; 5. వర్ణనామాలు, వాఙ్మయవిధానాలు ;

సంస్కృతపాఠమాల 6.1

1) నామపదాని - అకారాంతపుల్లింగకాని

కర్మ

ఈ వాక్యాలను గమనించండి-

     1.    మహేశ్ పుస్తకం చదువుతున్నాడు.

     2.    రాధ వీణ వాయిస్తున్నది.

     3.    తాత చర్చాకార్యక్రమం చూస్తున్నాడు.

వీటిలో క్రియాపదాలను గమనించండి- చదువటం, పాడటం, వెళ్ళటం, చూడటం. మహేశ్ చదువుతున్నాడు. దేనిని? పుస్తకాన్ని అని సమాధానం. రాధ వాయిస్తున్నది. దేనిని? వీణను. తాత చూస్తున్నాడు. దేనిని? చర్చా కార్యక్రమాన్ని.

ఇక్కడ పుస్తకం మహేశ్ చేస్తున్న ‘చదవటం’ అనే క్రియను అనుభవిస్తున్నది. అది ‘కర్మ’ అనబడుతున్నది. రాధ చేస్తున్న వాయించటం అనే క్రియను వీణ అనుభవిస్తున్నది. కనక ‘వాయించుట’కు వీణ కర్మ. ఏ వాక్యంలోనైనా కర్మను గుర్తుపట్టాలంటే అందులో క్రియాపదాన్ని ‘దేనిని?’ అని ప్రశ్న అడగాలి. అప్పుడు సమాధానం వస్తే- అది కర్మ. అట్ల సమాధానం ఉండేవి, అంటే కర్మ కలిగి ఉండే క్రియాపదాలను ‘సకర్మక క్రియలు’ అంటారు. మరి సమాధానం రాకపోతే?

ఈ వాక్యాలను గమనించండి-

     1.    రాము పడుకొన్నాడు.

     2.    సోము ఎగురుతున్నాడు.

     3.    బాబు కూర్చున్నాడు.

రాము దేనిని పడుకొన్నాడు? సోము దేనిని ఎగురుతున్నాడు? బాబు దేనిని కూర్చున్నాడు? ఈ ప్రశ్నలకు వేటికీ ఏ సమాధానం లేదు. అంటే ఇక్కడ ఈ క్రియాపదాలకు కర్మ లేదు. కనుక వీటిని ‘అకర్మక క్రియలు’ అంటారు.

సంస్కృతపాఠమాల 6.2

ద్వితీయావిభక్తిః

ఇప్పుడు ఈ వాక్యాలను గమనించండి-

1.    మహేశ్ పుస్తకం బల్లమీద ఉన్నది.

2.    రాధ వీణ చాలా ఉత్తమంగా ధ్వనిస్తుంది.

3.    (తాత చూసే) చర్చాకార్యక్రమం ఉదయం పూట ప్రసారం అవుతుంది.

వీటిలో-  మహేశ్, పుస్తకం అనే రెండూ ఉన్నప్పటికీ ఇది పై వాక్యం కన్నా భిన్నమైనది. ఇప్పుడు మహేశ్ దానిని చదవటం లేదు. అందుకే బల్లమీద ఉంది. అది ‘బల్లమీద ఉండటం’ అనే క్రియను చేస్తున్నది. అంటే ఆ క్రియకు కర్త అవుతుంది. కనుక ఈ వాక్యంలో పుస్తకం కర్మ కాదు. అది ‘చదవటం’ అనే క్రియకు మాత్రమే కర్మ అయింది కానీ ‘ఉండటం’ అనే క్రియకు కర్మ కాదు. అంటే ఒక వాక్యంలో కర్మ అయిన పదం మరో వాక్యంలో కర్త కావచ్చు. అట్లగే- రాధ వీణను వాయించినప్పుడు- వీణ కర్మ అయింది. అదే వీణ ‘ఉత్తమంగా ధ్వనించటం’ అనే క్రియ చేసేటప్పుడు దానికి కర్త అయింది.

ఇటువంటి పరిస్థితిలో ఒక పదం ఆ వాక్యంలో కర్మా కాదా అని తెలుసుకోవటం ఎట్ల? ఒక పద్ధతి- పైన చెప్పిన విధంగా ‘దేనిని?’ అని అడగటం. మరొక పద్ధతి- దానిని సూచించే వర్ణకాన్ని గమనించటం. తెలుగులో అట్ల చెప్పే వర్ణకాలు- ని, ను, లను. సాధారణంగా ఏవైనా పదాలకు, ప్రత్యేకించి అకారాంతపదాలకు, ‘ను’ చేరుతుంది. ఇకారాంత పదాలకు ‘ని’; బహువచనాలకు ‘లను’ అనే వర్ణకం వస్తుంది. ‘తాత చర్చాకార్యక్రమము‘ను’ చూస్తాడు’. ‘నేను తోటమాలి‘ని’ చూశాను’ అనే వాక్యంలో ‘తోటమాలి’ ఇకారాంతపదం కనుక ‘ని’ అనే వర్ణకం వచ్చింది. అట్లగే- ‘చంటివాడి మాట‘లను’ విన్నాను.’ అనే వాక్యంలో ‘మాట’ అనే బహువచనానికి ‘లను’ అనే వర్ణకం వచ్చింది.

అటువంటి సూచకాలైన వర్ణాలనే విభక్తులంటారు కదా. కర్మను సూచించే విభక్తి ద్వితీయా విభక్తి. అంటే ఈ విభక్తి సూచకమైన వర్ణకం ఒక పదానికి ఉంటే- ఆ పదం ఈ వాక్యంలో ‘కర్మ’ అని చెప్తుందన్నమాట.

 ప్రతిభాషలో కర్మను సూచించటానికి ఒక వర్ణకం ఉండదు. ఉన్నా ప్రయోగంలో కనిపించకపోవచ్చు. పై వాక్యంలో ‘మహేశ్ పుస్తకం చదువుతున్నాడు’ అనే చోట, పుస్తకం కర్మ కదా. నిజానికి అది ‘పుస్తకమును’ లేదా ‘పుస్తకాన్ని’ అని ఉండాలి. భాషలో ప్రయోగంలో దాన్ని ప్రత్యేకించి చెప్పే అలవాటు తెలుగువారికి తగ్గిపోయింది. (మొదటిలో అరసున్నా రూపంలో ఉండేది.) ఇప్పుడు మాత్రం అది సందర్భాన్ని బట్టి తెలుస్తుంది. అట్లగే- విభక్తిని స్ఫుటంగా చూపించాలంటే- ‘రాధ ‘వీణను’ వాయస్తుంది.’ అనాలి. ఆంగ్లంలో కూడా ఈ విభక్తి వర్ణకం లేకుండానే ఉంటుంది. హిందీలో ఇది ‘को’ తో చెప్పబడుతుంది.

సంస్కృతపాఠమాల 6.3

విభక్తిప్రత్యయాః, వాక్యాని

సంస్కృతంలో ద్వితీయావిభక్తి ప్రత్యయాలు (వ్యావహారికంగా) మూడు వచనాలలో-

                        అమ్ (ం), ఔ, ఆన్

                        (అమ్, ఔట్, శస్)

     విభక్తియోజిత రూపాలు పై సూత్రం ప్రకారం-

              ఏకవచనం- ‘రామ’ + ం (అమ్) > రామమ్ లేదా రామం (=ఒక రాముని)

              ద్వివచనం- ‘రామ’ + ఔ (ఔట్) > రామౌ (=ఇద్దరు రాములను)

              బహువచనం- ‘రామ’ + ఆన్ (శస్) > రామాన్ (=చాలామంది రాములను)

ఇప్పుడు ఇదే ‘దేవ’శబ్దానికి చూద్దాము.

अकारान्तपुल्लिङ्गकानि - द्वितीयाविभक्तिः

द्वितीयाविभक्ति-सुप्-प्रत्ययाः - अम् (अम्), औट् (औ), शस् (आन्)

            देव + (अम् /अं) > देवम् (देवं)

            देव + (औ) > देवौ

            देव + (आन्) > देवान्

देव-शब्दः	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
विभक्ति-प्रत्ययाः	अम् (अं)	औट् (औ)	शस् (आन्)
द्वितीयाविभक्तिः	देवम्	देवौ	देवान्

ఇక మీరు చూసే ఏ అకారాంతపుల్లింగ పదమైనా ఇట్లగే రూపాలను కలిగి ఉంటుంది. ఉదా- లక్ష్మణః, పండితః, శిష్యః మొ॥వి. ‘పండితః, పండితౌ, పండితాన్’ ఇత్యాది.

సంస్కృతపాఠమాల 6.4

2) నపుంసకలింగకాని-నామపదాని

ఇప్పుడు ఈ పదాలను గమనించండి-

ఫలం, వనం, అరణ్యం, వస్త్రం

ఇవి కనిపించటానికి అకారాంత ప్రాతిపదికలే. కానీ అవి ‘ఫలః’ ‘వనః’, ‘అరణ్యః’ అని ‘రామ’ శబ్దంలాగ కాక ‘ఫలం’, ‘వనం’, ‘అరణ్యం’- అని ఉంటాయి. ఎందుకంటే అవి నపుంసకశబ్దాలు కనుక. అకారాంత నపుంసకలింగ నామపదాలు కూడా అకారాంత పుల్లింగ శబ్దాలలాగే ఉంటాయి. కనుక అవి ఇక్కడే నేర్చేసుకొంటున్నాము.

నపుంసకలింగశబ్దాలకు కూడా సప్తైకవిభక్తులు, మూడు వచనాలు, వర్ణాంతత ఉంటాయి. నపుంసక శబ్దాలకు ఉన్న ఒక విశేషం ఏమిటంటే అవి ప్రథమావిభక్తి, ద్వితీయావిభక్తులలో ఒకే ప్రత్యయాలు కలిగి ఉంటాయి. సహజంగానే సంబోధన రూపాలు కూడా కేవలం చిన్న మార్పుతో అట్లగే ఉంటాయి. అవి (వ్యావహారికంగా) ఇవి -

అమ్ (అం) ; ఏ ; ఆని (ఆణి)

వీటిని ప్రాతిపదికలకు జోడిద్దాము- ఉదా- ‘ఫల’ = పండు.

ఏకవచనం- ‘ఫల’ + అం > ఫలమ్/ ఫలం (ఒక పండు/పండును)

ద్వివచనం- ‘ఫల’ + ఏ > ఫలే (రెండు పండ్లు/పండ్లను)

బహువచనం- ‘ఫల’ + ఆని > ఫలాని (చాలా పండ్లు/పండ్లను)

     సంబోధన- హే ఫల.

అంటే ‘రామః, రామౌ, రామాః’ ‘రామం, రామౌ, రామాన్’ అని పుల్లింగాలకు రెండు రకాలు విభక్తి ప్రత్యయాలు ఉంటే, నపుంసకలింగాలకు మాత్రం ఒకే రకం ‘ఫలం, ఫలే, ఫలాని’ ‘ఫలం, ఫలే, ఫలాని’ అని ఉంటుంది. అప్పుడు మనం సందర్భాన్ని బట్టి ఆ శబ్దం ఏ విభక్తో గ్రహించాలి. (మనకు కర్మను తెలుసుకోవటం వచ్చు కదా- క్రియను పట్టి లాగి ‘దేనిని’ అని అడగటమే. అకర్మక క్రియలతో అయితే సమస్యే లేదు. కర్మ ప్రసక్తే ఉండదు.)

     ఉదా- ఈ వాక్యవర్గాలను చూడండి-

వనం భవతి (=వనం ఉన్నది) - రామః వనం గచ్ఛతి (=రాముడు వనానికి వెళుతున్నాడు.);

ఫలాని పతన్తి (=పండ్లు పడుతున్నాయి) - భరతః ఫలాని ఏవ ఖాదతి (=భరతుడు ఫలాలను మాత్రమే తింటున్నాడు.) ;

మొదటి వాక్యవర్గంలో ‘వనం భవతి’లో వనం కర్త. కనుక ప్రథమావిభక్తి. ‘వనం గచ్ఛతి’ లో వనం ‘కర్త’ కాదు. ‘రామః’ కర్త. వనం మాత్రం ‘వెళ్ళుట’ అనే క్రియకు ‘కర్మ’. అట్లగే రెండవ వాక్యవర్గంలో కూడా. ‘ఫలం పడుతున్నది’ లో ఫలం కర్త. ‘భరతుడు ఫలాలను తింటున్నాడు’ లో ఫలాలు తినుట అనే క్రియకు కర్మ. కనుక అది ద్వితీయావిభక్తి అన్నమాట.

                              

फल-शब्दः	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
विभक्ति-प्रत्ययाः	सु (अम्)	औ (ए)	जस् (आनि/आणि)
प्रथमाविभक्तिः	फलम्	फले	फलानि
द्वितीयाविभक्तिः	फलम्	फले	फलानि
सम्बोधनम्	हे फल	हे फले	हे फलानि

మొట్టమొదలు గమనించవలసింది ఏమిటంటే- తెలుగులో మానవ-సూచక-పదాలకే లింగభేదం ఉంటుంది. ఇతర ప్రాణులను కానీ వస్తువులను కానీ సూచించే పదాలకు సామాన్యంగా నపుంసకలింగం ఉంటుంది. కానీ సంస్కృతంలో లింగం శబ్దం యొక్క అర్థానికి కాక శబ్దానికే ఉంటుంది. దానికి అర్థంతో పని ఉండదు. ఫలానా శబ్దం పుల్లింగంలో ఉంటే దానిచేత సూచింపబడే అర్థం కల వస్తువుకు ఆ లింగం వర్తించాలని లేదు. కనుక ‘వృక్షః’ (= చెట్టు) పుల్లింగమైతే, ‘దేవతా’ = (దేవత) శబ్దం స్త్రీలింగం.

ఆంగ్లంలో అసలు పదాలకు లింగమే ఉండదు. హిందీలో అయితే ప్రతీ శబ్దానికి, విశేషణాలకు కూడా పుల్లింగం, స్త్రీలింగం విభాగం స్పష్టంగా ఉంటుంది. (ఉదా- బిల్లా- మగ పిల్లి, బిల్లీ- ఆడపిల్లి; కాలా- నల్లనివాడు, కాలీ- నల్లనిది.) తెలుగులో మాత్రం మనుష్యేతరాలన్నీ నపుంసకాలే కావటంతో ఈ ఒక్కచోట తెలుగువారికి సంస్కృతంతో చాలా సమస్యలు వస్తాయి. ప్రత్యేకించి ప్రతి పదం ఏ లింగానికి చెందిందో గమనించి బాగా గుర్తు పెట్టుకోవాలి. క్రియాపదాల వద్ద లింగంతో ప్రసక్తి ఉండదు కానీ విభక్తులు, వచనాల దగ్గర తేడా పడుతుంది. అలవాటు ప్రకారం అన్నీ ‘అం’ అనేసి నపుంసకాలు చేసేయకూడదు.

अकारान्तनपुंसकलिङ्गकानि – प्रथमा-द्वितीयाविभक्ती

नपुंसकलिङ्ग-नामपदस्य अपि सप्तविभक्तयः, त्रीणि वचनानि च भवन्ति। तत्र प्रथमाविभक्ति-रूपाणि, द्वितीयाविभक्ति-रूपाणि च समानानि भवन्ति। अत्रापि सैव व्यवस्था-

अकारान्त-नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् / शब्दः (नाममूलम्) + सुप्-प्रत्ययः à नामपदम्

अकारान्त-नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् / शब्दः = फल, पुष्प, तोय इत्यादि।

प्रथमाविभक्ति-सुप्-प्रत्ययाः = सु (अम्), औ (ए), जस् (आनि/आणि)

            फल + (अम्) > फलम्

            फल + (ए) > फले

            फल + (आनि/आणि) > फलानि

సంస్కృతపాఠమాల 6.5

ద్వికర్మకధాతవః

ఈ వాక్యాలను గమనించండి-

     1.    శిష్యులు గురువును ప్రశ్న అడుగుతున్నారు.

     2.    భిక్షుకుడు గృహస్థును భిక్షం యాచిస్తున్నాడు.

వీటిలో అడగటం, యాచించటం అనే ధాతువులకు కర్మ ఏమిటో గమనించండి. అడగటం కి కర్మ గురువా? ప్రశ్నా? యాచించటానికి కర్మ గృహస్థా? భిక్షమా? -అంటే రెండూ. క్రియలు కర్మ తీసుకోవటాన్ని బట్టి రెండు రకాలు- అకర్మక క్రియలు- వీటికి కర్మ రాదు. సకర్మక క్రియలు- వీటికి కర్మ వస్తుంది. సకర్మక క్రియలు మళ్ళీ రెండు రకాలు- ఏకకర్మక- అంటే ఒకే కర్మ తీసుకొనేవి, ద్వికర్మక- అంటే రెండు కర్మలు తీసుకొనేవి- అని.

ద్వికర్మక క్రియలలోని రెండుకర్మలలో ఒకటి ప్రధానం మరొకటి గౌణం లేదా అప్రధానం అనబడతాయి. ఉదా- ‘దరిద్రః నృపం ధనం యాచతే’ (=పేదవాడు రాజును ధనం అడుగుతున్నాడు) లో ధనం ప్రధాన కర్మ. రాజు అప్రధాన కర్మ. మరో ఉదాహరణ- ‘పితా పుత్రం గృహం నయతి’ (=తండ్రి కొడుకును ఇంటికి తీసుకుపోతున్నాడు)లో పుత్రుడు ప్రధాన కర్మ. గృహం అప్రధాన కర్మ.

ద్వికర్మక క్రియలు కొన్నే ఉంటాయి. అవి లెక్కచేసి చెప్పబడినాయి- दुह् దహ్ (పాలుపితకటం), याच् యాచ్ (అడుక్కోవటం, భిక్షమెత్తటం), पच् పచ్ (వండటం), दण्ड దండ్ (శిక్షించటం), रुध् రుధ్ (ఏడవటం), प्रच्छ् ప్రచ్ఛ్ (ప్రశ్నించటం), चि చి (ఎంచుకోవటం), ब्रू బ్రూ (మాట్లాడటం), शास् శాస్ (ఆజ్ఞాపించటం, శాసించటం), जि జి (జయించటం, గెలవటం), मथ మథ్ (మథించటం, చిలకటం), मुष् ముష్ (దొంగిలించటం), नी నీ (తీసుకొనిపోవటం), हृ హృ (హరించటం), कृष् కృష్ (లాగటం), वह् వహ్ (మోయటం, వీయటం, పారటం)

(అవి సంస్కృతం వాక్యనిర్మాణం ప్రకారం రెండు కర్మలు తీసుకొంటాయి. కానీ తెలుగు ప్రకారం అది ఖచ్చితంగా వాక్యనిర్మితిలో చెప్పటం రాదు. ఆయా క్రియల సందర్భాలలో ఈ విషయం గుర్తు పెట్టుకుని ఆలోచిస్తే చాలు. ఇప్పటికి దాని మీద వివరణం అక్కరలేదు.)

ఒక ముఖ్య గమనిక- భాషానుడికారం అనే ఒక అంశం గురించి ఇక్కడ సందర్భం ప్రవేశిస్తుంది. ప్రతి భాషలోని విశిష్టతను, అనువాదం చేయలేనితనాన్ని ‘నుడికారం’ అంటారు. నుడికారం అంటే ఒక భాషలో ఒకానొక భావాన్ని చెప్పటానికి ప్రత్యేకంగా వాడే పదాల కూర్పు. ఒక భాషలోని వాక్యాన్ని, ఇతరభాషలోకి అనువదించవలసి వచ్చినప్పుడు దానికి సమానమైన పదజాలం వాడి భావాన్ని తెలపగలమే కానీ, అది యథాతథంగా అనువాదానికి అందదు అని అర్థం. సంస్కృతవాక్యాన్ని తెలుగు అనువాదంలో అవే విభక్తులు వాడి చెప్పలేని సందర్భాలు ఇక రానున్నాయి. వాటిని సంస్కృత నుడికారాలుగా తెలుసుకోవాలి. వీటిని దృష్టిలో పెట్టుకొంటే తప్ప తెలుగుభాషలో చేసే ప్రయోగాల ప్రభావం సంస్కృతం మీద పడకుండా చూడగలము.

సంస్కృతపాఠమాల 6.6

ద్వితీయావిభక్తిస్థలాని

సంస్కృతంలో ద్వితీయ ఎక్కడ వస్తుందో చూద్దాము.

ముందు ఈ వాక్యాలను గమనించండి-

1.    गृहमधितिष्ठति। గృహమధితిష్ఠతి. (=గృహంలో ఉంటాడు.) नगरमधिवसति। నగరమధివసతి (=నగరంలో ఉంటాడు.)

2.    गुरुं धर्मं पृच्छति। గురుం ధర్మం పృచ్ఛతి (=గురువును ధర్మమును అడుగుతున్నాడు.)

3.    द्वादशवर्षाणि व्याकरणमध्येति। ద్వాదశవర్షాణి వ్యాకరణమధ్యేతి (=పన్నెండు ఏళ్ళపాటు వ్యాకరణం చదువుతున్నాడు).

4.    विद्यालयः क्रोशं स्थितः। విద్యాలయః క్రోశం స్థితః (=పాఠశాల కోసు దూరంలో ఉన్నది).

5.    दीनं प्रति दया। దీనం ప్రతి దయా (=దీనుడికి దయ). नगरं निकषा। నగరం నికషా (=నగరానికి దగ్గర).

6.    सुखं तिष्ठति। సుఖం తిష్ఠతి (=సుఖంగా ఉన్నాడు). रामः अत्यन्तं सुशीलः। రామః అత్యంతం సుశీలః (=రాముడు చాలా సుశీలవంతుడు).

సామాన్యంగా కర్మను సూచించటానికి ద్వితీయను చెప్తాము. అది 6.2లో చూశాము.

ఇక సంస్కృతంలో విశేషంగా ‘అధిశేతే,’ ‘అధితిష్ఠతి’, ‘అధ్యాస్తే’- ఈ మూడు క్రియాపదాలు వచ్చినప్పుడు ద్వితీయ వస్తుంది. ఉదా- 1వ వాక్యం.

ద్వికర్మక క్రియాపదాలలో (దుహ్, యాచ్ మొదలైన 16 ధాతువులలో) రెండు కర్మలకు ద్వితీయ వస్తుంది. ఉదా- 2వ వాక్యం.

 కాలవాచకం, దూరవాచకమైన పదం అంటే క్రోశం, యోజనం వంటి పదాలు వచ్చినప్పుడు వాటి పక్కన ద్వితీయ వస్తుంది. 3 (కాలవాచకం), 4 (దూరవాచకం) వాక్యాలు దీనికి ఉదాహరణలు. అంటే అని అక్కడ అంత కాలం, లేదా అంత దూరం పూర్తిగా ఆ క్రియ వ్యాపించి ఉండాలి అని అర్థం.

కొన్ని పదాల పక్కన ద్వితీయ విధిగా కనిపిస్తుంది- అభితః (పక్కన), పరితః (చుట్టూ), సమయా (దగ్గర), నికషా (దగ్గర), ధిక్ (ఛి), ప్రతి (వైపు, ని,ను), అను (వెనువెంట), అంతరా (మధ్యలో), అంతరేణ (మధ్యలో), యావత్ (వరకు), ఉభయతః (రెండు వైపులా), సర్వతః (అన్నివైపులా). వీటిలో రెండు పదాలకు ఉదాహరణ పైన 5వ వాక్యంలో చూడండి. దీనం, నగరం అని ద్వితీయావిభక్తి.

క్రియావిశేషణాలకు ద్వితీయ వస్తుంది. ఆ పదం నపుంసకంలో, ఏకవచనంలో ఉంటుంది. సుఖం, అత్యంతం అనేవి క్రియావిశేషణాలు, ద్వితీయావిభక్తి లో ఉన్నవి. వాటికి 6వ వాక్యంలో ఉదాహరణలు చూడండి.

సంస్కృతపాఠమాల 6.7

3) అవ్యయాని

च, न, एव, हा, प्रति, शनैः, हे, इति, अपि (చ, న, ఏవ, హా, ప్రతి, శనైః, హే, ఇతి, అపి)

ఈ వాక్యాలను చూడండి-

     1.    రామః కృష్ణః చ గచ్ఛతః. (=రాముడు మరియు కృష్ణుడు వెళుతున్నారు.)

     2.    రామ ఏవ గచ్ఛతి. కృష్ణః న గచ్ఛతి. (=రాముడు మాత్రమే వెళుతున్నాడు. కృష్ణుడు వెళ్ళటం లేదు.)

     3.    హా, రామః (వనం) గచ్ఛతి. (=అయ్యో, రాముడు (వనానికి) వెళుతున్నాడు.)

     4.    రామః గచ్ఛతి. కృష్ణః అపి గచ్ఛతి. (=రాముడు వెళుతున్నాడు. కృష్ణుడు ‘కూడా’ వెళుతున్నాడు.)

     5.    రామః శనైః గచ్ఛతి. (=రాముడు నెమ్మదిగా వెళుతున్నాడు.)

     6.    రామః ‘గచ్ఛామి’ ఇతి వదతి. – రాముడు వెళతాను అని చెప్తున్నాడు.

లింగ, వచన, విభక్తలు లేని పదాన్ని సంస్కృతంలో అవ్యయం అంటారు. అవ్యయం ఎక్కడ పెట్టినా ఒకే రూపం కలిగి ఉంటుంది. మార్పులు చెందదు. వాటికి సందర్భాలను బట్టి వివిధ అర్థాలు ఉండవచ్చు. అవ్యయాలు లేకుండా భాషను ఊహించటం కష్టమే. పైన ఇచ్చిన అవ్యయాలకు అర్థాలు-

చ – మరియు, కూడా

ఏవ – మాత్రమే,

న – కాదు, లేదు (నిషేధం) (విశేషం- తెలుగులో క్రియకు నిషేధం చెప్పాలంటే ‘చేశాడు, చేయలేదు’, ‘వస్తాడు, రాడు’ ఇట్ల క్రియలోనే నిషేధార్థం వస్తుంది. అదే సంస్కృతం క్రియకు ముందు ‘న’ పెడితే అది నిషేధార్థం అయిపోతుంది. ఉదా- గచ్ఛతి, న గచ్ఛతి.)

హా – అయ్యో, అరెరే

ప్రతి – వైపు

శనైః – నెమ్మదిగా

హే – ఓయి

ఇతి – ఇంతవరకు

అపి – కూడా, ప్రశ్నార్థకం (‘అపి’ని కనక వాక్యం మొదట్లో పెడితే దానికి వేరే అర్థం వస్తుంది. అప్పుడు ఆ వాక్యం ప్రశ్నార్థకం అవుతుంది. ఉదా- రామః గచ్ఛతి. రామః అపి గచ్ఛతి. అపి రామః గచ్ఛతి?)

4) సంధిః-శ్చ

ఈ వాక్యాన్ని చూడండి-

రామః కృష్ణశ్చ గచ్ఛతః.

     కృష్ణః చ – కృష్ణశ్-చ – కృష్ణశ్చ.

     ః = శ్

విసర్గ ఎదురుగా (వేరే ఏ ఇతర అక్షరం లేకుండా) ‘చ’కారం వస్తే అది ‘శ’కారంగా మారుతుంది. ఎక్కడైనా ‘శ్చ’ కనిపిస్తే అది ‘శ్-చ’ గా విడదీసి, ‘శ్’ని ముందున్న పదంతో విసర్గగా చేసేయాలి. (దీనిని వివరంగా తరువాత చూద్దాము. ఇప్పటికి మాత్రం ‘రామశ్చ’ అని ఎక్కడైనా కనిపిస్తే ‘రామశ్-చ’ > ‘రామః –చ’ గా మార్చటం తెలుసుకోవాలి. అంటే శకారాన్ని ముందు పదానికి లాగేసి, చకారాన్ని పక్కకు తీయాలి.)

     ఇంకో చిన్న విషయం- ఇది చూడండి- ‘వ్యాకరణమ్ అధీతే’. దీనిని మనం ‘వ్యాకరణమధీతే’ అని అనవచ్చు. సంస్కృతంలో- అచ్చుల ముందు ఉన్న అనుస్వారం (ం) ‘మ’కారంగా మారుతుంది. అది తరువాత ఉన్న అచ్చుతో పోయి కలిసిపోతుంది. అంటే ‘వ్యాకరణం అధీతే’ అని వ్రాయటం తప్పు. వ్రాస్తే కలిపి వ్రాయాలి. లేదా ‘మ్-అ’ అని విడదీయాలి.  ఉదా- ‘నగరమధివసతి’ = నగరమ్ అధివసతి. కనుక అనుస్వారాన్ని, మకారాన్ని ఎక్కడ పడితే అక్కడ వాడకూడాదు. వాటికి ప్రధానంగా రెండు నియమాలు ఉంటాయి. 1. అచ్చుల ముందు అనుస్వారం మకారమవుతుంది. 2. వాక్యాంతంలో అంటే వాక్యం చివరలో విరామచిహ్నం ముందర, లేదా పద్యంపాదాంతంలో (పద్యం వ్రాసేటప్పుడు పాదం చివరలో) ఉన్న అనుస్వారం మకారమవుతుంది.

సంస్కృతపాఠమాల 6.8

5) వాఙ్మయవిధాః, వర్ణనామాని, సర్వగణధాతవః, నామపదాని

वाङ्मयविधाः- श्लोक (=శ్లోకం), पद्य (=పద్యం), गान (=పాట), वचन (=వచనం), गद्य (=గద్యం), नृत्य (=నృత్యం), नाटक (=నాటకం), काव्य (=కావ్యం), कथानक (=చిన్న కథ), आख्यानक (=పెద్ద కథ), गीत (=పాట, /పాడగలిగే పద్యం), स्तोत्र (=స్తోత్రం), यक्षगान (=యక్షగానం- ఒక పాత రకం నాటకం), वीथीनाटक (=వీథిభాగోతం),

वर्णनामानि - रक्त (=ఎరుపు), नील (=నీలం), श्वेत (=తెలుపు), कृष्ण (=నలుపు), हरित (=ఆకుపచ్చ), नारङ्ग (=నారింజపండు రంగు), जाम्बव (=వంగపువ్వు రంగు), पीत (=పసుపుపచ్చ), - ఇవి ప్రాథమిక రంగులు. వీటిని పరస్పరం కలిపితే కొత్త రంగులు వస్తాయి.

एतानि प्राथमिकवर्णानि। एतेषां संयोजनेन मिश्रवर्णानि एवं भवन्ति-

पीतहरित (=లేత ఆకుపచ్చ), पीतनारङ्ग (=లేత నారింజ), नीलहरित (=పాకుడు రంగు), नीलजाम्बव (=ముదురు వంగపువ్వు రంగు), रक्तनारङ्ग (= ఎరుపునారింజ), रक्तजाम्बव (=బచ్చలిపండు రంగు) इत्यादि।

श्वेतः	white	తెలుపు
धवलः	white	తెలుపు
अर्जुनः	white	తెలుపు
कृष्णः	black	నలుపు
श्यामः	black	నలుపు
रक्तः	red	ఎరుపు
पीतः	yellow	పసుపు
हरितः	green	పచ్చ
नीलः	indigo	నీలం
पाटलः	pink	రోజారంగు
शोणः	purple	వంగపువ్వు రంగు
कपिलः	brown	బూడిదరంగు
अरुणः	reddish brown	ఎరుపు
कषायः	yellowish red	కాషాయం
कापोत	dull white grey	గ్రే

కొన్ని క్రియాపదాలు, నామపదాలు-

सर्वगणधातवः -

प्रथमगणधातवः – पच् పచ్ (=వండుట), गम् [गच्छ्] గమ్ [గచ్ఛ్] (=వెళ్ళుట), सृ (सर्) సృ (సర్) (=కదులుట), दा [यच्छ्] దా [యచ్ఛ్] (=ఇచ్చుట), नी (नय्) నీ (నయ్)(తీసుకొనిపోవుట), स्था [तिष्ठ्] స్థా [తిష్ఠ్] (నిలబడుట, ఆగుట), दृश् [पश्य्] దృశ్ [పశ్య్] (=చూచుట). उत्-स्था ఉత్-స్థా (=లేచి నిలబడుట), वि-कस् వి-కస్ (=వికసించుట), अव-गम्  అవ-గమ్ (=తెలుసుకొనుట)

चतुर्थगणधातवः - नश् నశ్ (=నశించుట), पुष् పుష్ (=పోషించుట), नृत्य् నృత్య్ (=నాట్యం చేయుట), क्रुध् కృధ్ (=కోపం పడుట), कुप् కుప్ (=కోపం పడుట), तुष् తుష్ (=సంతోషించుట), अस् అస్ (=విసరుట), क्लिद् క్లిద్ (=తడుపుట), तृप् తృప్ (=తృప్తి పడుట, పరచుట), दुष् దుష్ (=తప్పు అగుట, పాడగుట)

षष्ठगणधातवः - कृत् (कृन्त्) కృత్ (కృంత్) (=తెంపుట, కత్తిరించుట), कॄ (किर्) కౄ (కిర్) (=వెదజల్లుట), मज्ज् మజ్జ్ (=మునుగుట), सद् (सीद्) సద్ (సీద్) (=అలసి సొలసుట), उप-विश् (=కూర్చొనుట),

दशमगणधातवः - चुर् (चोर्) చుర్ (చోర్) (=దొంగిలించుట), कॄत् (कीर्त्) కౄత్ (కీర్త్) (=కీర్తించుట), घुष् (घोष्) ఘుష్ (ఘోష్) (=ఘోషించుట), दण्ड् దండ్ (=దండించుట), पाल् పాల్ (=పాలించుట), पीड् పీడ్ (=పీడించుట), चूर्ण् చూర్ణ్ (=పొడి చేయుట), तर्क् తర్క్ (=తర్కించుట), पूर् పూర్ (=పూరించుట), भक्ष्  భక్ష్ (=తినుట)

ఇప్పుడు నామపదాలను చూద్దాము-

మొదటిది చేసి ఉన్నట్టే మిగిలిన వాటికి రూపాలను చేయండి-

पंडितः, పండితః – పండితుడు - పండితం, పండితౌ, పండితాన్

आचार्यः, ఆచార్యః - ఆచార్యుడు

शिष्यः, శిష్యః - శిష్యుడు

गुरुकुलः, గురుకులః - గురుకులం

प्रश्नः, ప్రశ్నః - ప్రశ్న

वेदः, వేదః - వేదం

पाठः, పాఠః - పాఠం

विद्यालयः, విద్యాలయః – విద్యాలయం, పాఠశాల

छात्रः, ఛాత్రః - విద్యార్థి

गंधः, గంధః - వాసన

कंदुकः, కందుకః – బంతి

समाचारः, సమాచారః - సమాచారం

అభ్యాసం-

సంస్కృతపాఠమాల 6.9

వాక్యాని అభ్యాసః చ –

ఇక ద్వితీయావిభక్తి కలిగిన కొన్ని సంస్కృతవాక్యాలను చదివి తెలుగులోనికి అనువదించండి- (మొదటి ఐదు మీకోసం చేయబడినవి.)

     1.    लक्ष्मणः रामं अनुसरति - లక్ష్మణః రామం అనుసరతి- లక్ష్మణుడు రాముని అనుసరిస్తున్నాడు.

     2.    रामः नगरं गच्छति - రామః నగరం గచ్ఛతి - రాముడు వనానికి వెళుతున్నాడు.

     3.    गोपालाः नवनीतं खादन्ति - గోపాలాః నవనీతం ఖాదన్తి - గోపాలులు వెన్న తింటున్నారు.

     4.    बालाः पाठान् आकर्णयन्ति - బాలాః పాఠాన్ ఆకర్ణయన్తి - బాలులు పాఠాలను వింటున్నారు.

     5.    बालाकाः विद्यालयं गच्छन्ति - బాలాకాః విద్యాలయం గచ్ఛన్తి - పిల్లలు బడికి వెళుతున్నారు.

     6.      नृपाः पण्डितान् न दण्डयन्ति। నృపాః పణ్డితాన్ న దణ్డయన్తి।

     7.      सुतौ वस्त्राणि क्षालयतः। సుతౌ వస్త్రాణి క్షాలయతః।

     8.      लक्ष्मणः भरतः शत्रुघ्नः च रामं पूजयन्ति। లక్ష్మణః భరతః శత్రుఘ్నః చ రామం పూజయన్తి।

     9.      पुष्पाणि विकसन्ति। పుష్పాణి వికసన్తి।

     10.  नृपः समाचारं उद्घोषयति। నృపః సమాచారం ఉద్ఘోషయతి।

     11.  पवनः गन्धं वहति। పవనః గన్ధం వహతి।

     12.  छात्राः पाठं आकर्णयन्ति। ఛాత్రాః పాఠం ఆకర్ణయన్తి।

     13.  पितृव्यः पुत्रान् अभिक्रुध्यति। పితృవ్యః పుత్రాన్ అభిక్రుధ్యతి।

     14.  मातामहः कृष्णं चिन्तयति। మాతామహః కృష్ణం చిన్తయతి।

     15.  देवरः वृक्षान् पुष्यति। దేవరః వృక్షాన్ పుష్యతి।

     16.  सोदरौ अग्रजं प्रश्नं पृच्छतः। సోదరౌ అగ్రజం ప్రశ్నం పృచ్ఛతః।

     17.  दौहित्रः, पौत्रश्च कन्दुकं खेलतः। దౌహిత్రః, పౌత్రశ్చ కన్దుకం ఖేలతః।

     18.  पण्डिताः वेदं पठन्ति। పణ్డితాః వేదం పఠన్తి।

     19.  आचार्यौ गुरुकुलं निर्वहतः। ఆచార్యౌ గురుకులం నిర్వహతః।

     20.  वनानि चरतः। వనాని చరతః।

అభ్యాసం-

     1.    కర్మ అంటే ఏమిటి?

     2.    దానిని ఏ విభక్తితో సూచిస్తారు?

     3.    వర్ణకం అంటే ఏమిటి?

     4.    అకర్మక సకర్మక ధాతువుల గురించి చెప్పండి.

     5.    ద్వికర్మకధాతువులంటే ఏంటి? అవి ఏవి?

     6.    కర్మను గుర్తు పట్టే సులువైన మార్గాలు ఏవి?

     7.    ఇతర భాషలలో కర్మవ్యవస్థ ఎట్లా ఉన్నది?

     8.    సంస్కృతంలో లింగ వ్యవస్థ ఎట్లా ఉన్నది?

     9.    నపుంసకలింగం శబ్దాల ప్రథమా-ద్వితీయా-విభక్తి రూపాల గురించి      చెప్పండి.

     10. ‘శ్చ’ సంధిని గూర్చి చెప్పండి.

     11. అవ్యయం అంటే ఏమిటి? సోదాహరణంగా వివరించండి.