రెండవపాఠము- వర్తమానకాలము, మధ్యమపురుష, ఉత్తమపురుష- ఏకవచనం

సంస్కృతపాఠమాల 2.1

తెలుగులో మధ్యమోత్తమలు-

     మూడుపురుషలలో నుండి ప్రథమపురుష మూడు వచనాలు పూర్వపాఠంలో నేర్చుకున్నాము కదా.. ఇప్పుడు మధ్యమపురుష (నీవు), ఉత్తమపురుష (నేను) ఏకవచనం ఇక్కడ చూద్దాము.

     తెలుగులో– నీవు తినుచున్నావు (తింటున్నావు) ; నేను తినుచున్నాను (తింటున్నాను).

       ఈ వాక్యాలలోని క్రియాపదాన్ని ధాతువు+ప్రత్యయం గా విభజిస్తే– ఇందులో ధాతువు ‘తిను’. ప్రత్యయం ‘చున్నావు/చున్నాను.’

     గమనించవలసిన అంశం ఏంటంటే సంస్కృతంలోనూ తెలుగులోనూ మధ్యమ, ఉత్తమపురుషలకు (అంటే- నీవు/నేను లకు) క్రియాపదానికి లింగం ఉండదు. పుల్లింగానికి, స్త్రీలింగానికి ఒకే క్రియాపదం. కనుక ‘తినుచున్నాను’ అంటే అబ్బాయీ చెప్పవచ్చు, అమ్మాయీ చెప్పవచ్చు.. రెండిటికీ ఒకే పదము.

     ఇప్పుడు సంస్కృతంలో చూద్దాం. ‘తినుట’ అనే అర్థానికి ధాతువు ‘ఖాద్’ ; క్రమంగా మధ్యమ-ఉత్తమపురుషప్రత్యయాలు ‘సి’ (వు), ‘మి’ (ను).

     ఖాద్ + సి ; ఖాద్ + మి ;

     అట్లాగే– పఠ్ + సి ; పఠ్ + మి

సంస్కృతపాఠమాల 2.2

ఇప్పుడు వాటిని యోజించటం చూద్దాము- (పురుషప్రత్యయానికి ముందు చేరే ప్రథమధాతు గణ (వికరణ)ప్రత్యయం చేర్చి రూపాలు ఏర్పరచాలి కదా.)

१) मध्यमपुरुषः, उत्तमपुरुषः - एकवचनम् ;

वर्तमानकालः – मध्यपुरुषप्रत्ययः - एकवचनम्

पठ्-सि — पठ्-अ-सि = पठसि

वर्तमानकालः – उत्तमपुरुषप्रत्ययः - एकवचनम्

पठ्-मि — पठ्-अ-मि — पठ्-आ-मि = पठामि

(గమనిక– ఇక్కడ ‘పఠసి’, ‘పఠతి’ వలె ‘పఠమి’ అని రూపం కాలేదు. అట్ల ఎందుకు కాలేదో తర్వాత చూద్దాం.)

ఇప్పుడు కొన్ని సంస్కృత ధాతువులు-

भण् భణ్ (=మాట్లాడుట), तप् తప్ (=తపించుట), नट् నట్ (=నటించుట, నాట్యమాడుట), ज्वल् జ్వల్ (=జ్వలించుట, వెలుగుట), जीव् జీవ్ (=జీవించుట), लस् లస్ (=విలసిల్లుట), फल् ఫల్ (=ఫలించుట), द्रु (द्रव्) ద్రు (ద్రవ్) (=ద్రవించుట), भू (भव्) భూ (భవ్) (=ఉండుట), गम् [गच्छ्] గమ్ (గచ్ఛ్) (=పోవుట, వెళ్ళుట)

[గమనిస్తే చాలా మటుకు వీటిలో సంస్కృతధాతువులు తెలుగులో అవే అర్థాలతో రూపాలతో కనిపిస్తున్నాయి. కొన్ని సార్లు రూపం ఒకటే ఉన్నా అర్థాల ఛాయ మారవచ్చు. తెలుగు అర్థాలతో గమనించి గుర్తు పట్టినట్లైతే కాస్త సులువు అవుతుంది కానీ కొద్దిగా జాగ్రత్త వహించాలి. పైన ఇచ్చిన ధాతువులకు తెలుగులో పదాలు మచ్చుకకు-

భణ్- ఆభాణకం ; తప్ – తపస్సు, తాపం ; నట్ – నటించు, నటుడు ; జ్వల్ – జ్వాల, జ్వలించు ; జీవ్ – జీవుడు, జీవితం ; లస్ – ‘వి’ కలుపుకొంటే- విలాసం ; ఫల్ – ఫలం, ఫలితం ; ద్రు – ద్రవం ; భూ – భూతం ; గమ్ – గమ్యం ;]

అభ్యాసం–

     పై విధానం ప్రకారం ఆ ధాతువులన్నింటికి పురుషప్రత్యయాలను జోడించి, రెండు పురుషలలో క్రియాపదాలను చేయండి. ప్రతీ పదానికి తెలుగులో అర్థం నోటితో చెప్పండి–

మొదటి రెండు-

     1.    भणसि భణసి (=మాట్లాడుతున్నావు), भणामि భణామి (=మాట్లాడుతున్నాను)

     2.    तपसि తపసి (=తపిస్తున్నావు) तपामि తపామి (=తపిస్తున్నాను)

సంస్కృతపాఠమాల 2.3

ధాతువుల రూపాంతరణం-1

धातूनां रूपान्तरणम् 1

     పైన ఇచ్చిన ధాతువుల సూచికలో చివర రెండు ధాతువులు ప్రత్యేకంగా కనిపిస్తున్నాయి కదా. వాటి గురించి చిన్న గమనిక. కొన్ని పురుషప్రత్యయాలు చేరి క్రియారూపాలు ఏర్పడేటప్పుడు రూపాలు మారుతుంటాయి. తెలుగులో కూడా ‘తినుట’ కు ‘తిన్నాడు’ వలె ‘పోవుట’ కు ‘పోవాడు’ అని ఉండక ‘పోయాడు’ అని ఉంటుంది. ఇప్పుడు సంస్కృతంలో చూద్దాం.

     అక్షరాలు రెండు రకాలు. 1. స్వరాలు లేదా అచ్చులు (అ, ఇ, ఓ మొదలైనవి), 2. వ్యంజనాలు లేదా హల్లులు (క, డ, మ మొదలైనవి). సంస్కృత ధాతువులు 1. ‘పఠ్’, ‘హస్’ అని చివరలో పొల్లు అక్షరాలు కలిగినవి, అంటే వ్యంజనాంతాలుగానూ లేదా హలంతాలుగాను, 2. ‘భూ’, ‘సృ’ అని చివరలో అచ్చులు కలిగి ఉండి, స్వరాంతాలుగానూ లేదా అజంతాలుగానూ కనిపిస్తాయి. వాటి మూలస్వరూపంలో అంతాన్ని బట్టి కొన్ని మార్పులు వస్తుంటాయి. హలంతధాతువులతో ఏర్పడే క్రియారూపాలకు ఉదా– ‘తప్’– తపతి, తపసి, తపామి. ‘ఫల్’– ఫలతి, ఫలసి, ఫలామి. స్వరాంత లేదా అజంత ధాతువులతో ఏర్పడే క్రియారూపాలకు ఉదా– ‘ద్రు’– ద్రవతి, ద్రవసి, ద్రవామి ; ‘భూ’– భవతి, భవసి, భవామి ; ‘సృ’– సరతి, సరసి, సరామి. ‘భూ’ధాతు రూపం భవతి అని తెలియటానికి ప్రారంభికులకు అనుకూలంగా ‘భవ్’ అని ధాతువు వృత్తకోష్టకాలలో ఉంటుంది. అట్లాగే ‘సృ’ ధాతు రూపం ‘సరతి’ అని తెలియటానికి ‘సర్’ అని వృత్తకోష్టకాలలో ఉంటుంది. ఉదా– సృ(సర్)

అభ్యాసం–

     పై విధానం ప్రకారం ఈ క్రింది ధాతువులకు ప్రత్యయాలను జోడించి, రెండు పురుషలలో క్రియాపదాలను చేయండి. ప్రతీ పదానికి తెలుగులో అర్థం నోటితో చెప్పండి–

     जि (जय्) జి (జయ్) (=జయించుట), नी (नय्) నీ (నయ్) (=తీసుకుపోవుట), बुध् (बोध्) బుధ్ (బోధ్) (=తెలుసుకొనుట, బోధపడుట), भू (भव्) భూ (భవ్) (ఉండుట, అవ్వుట), सृ (सर्) (జరుగుట, కదులుట, ముందుకు పోవుట)

సంస్కృతపాఠమాల 2.4

धातूनां रूपान्तरणम् 2

     ఇక కొన్ని ధాతువులకు రూపాలు ఏర్పడినప్పుడు వాటి పూర్తి స్వరూపమే మారిపోవటం గమనిస్తాము. ఉదా– ‘వచ్చుట’ కు నిషేధార్థకం ‘రాలేదు’ అవుతుంది. (‘వచ్చలేదు’ అవ్వదు). అది ఏ భాషలోనైనా అకారణంగా, లేదా తెలియని కారణాలచేత, లేదా భాషాస్వభావమైన ప్రవాహశీలత వల్ల దేశకాలాదులను బట్టి జరుగుతుంది. దాన్ని మనం సహజంగా తీసుకోవాలి. సంస్కృతంలో ఉదా– ‘గమ్’– ‘గచ్ఛతి’ ; ‘పా’– ‘పిబతి’. అట్ల మూలరూపం పూర్తిగా మారే ధాతువులకు మారిన మూలరూపాలు చతురస్రకోష్టకాలలో (ఈ పాఠాలలో) ఉంటాయి. వాటికి ప్రత్యయాలు చేర్చి రూపాలు చేసేటప్పుడు చతురస్రకోష్టకాలలో ఉన్న మూలానికే క్రియారూపం చేయాలి.

అభ్యాసం–

     పై విధానం ప్రకారం ఈ క్రింది ధాతువులకు ప్రత్యయాలను జోడించి, మూడు పురుషలలో ఏకవచన క్రియాపదాలను చేయండి. ప్రతీ పదానికి తెలుగులో అర్థం నోటితో చెప్పండి–

गम् [गच्छ्] గమ్ (గచ్ఛ్) (=వెళ్ళు, పోవు), पा [पिब्] పా (పిబ్) (=తాగు), स्था [तिष्ठ्] స్థా (తిష్ఠ్) (=నిలుచు), दृश् [पश्य्] (=చూచు)