మొదటిపాఠము- వర్తమానకాలము, ప్రథమపురుష, మూడు వచనాలు

సంస్కృతపాఠమాల 1.1

విషయప్రవేశః

భాషలో ముఖ్యమైన స్వతంత్ర అంగం వాక్యం. వాక్యాన్ని పదాలలోకి విభజించవచ్చు.

भाषा — वाक्यम् — पदम्.

వాక్యానికి ఉదా– రాముడు చదువుతున్నాడు ; సీత ఆడుతున్నది ; వారు నవ్వుతున్నారు.

వీటిలో– రాముడు, చదువుతున్నాడు, సీత, ఆడుతున్నది, వారు, నవ్వుతున్నారు –ఇవి స్వతంత్ర పదాలు.

     పదాలు రెండు రకాలు. నామపదాలు, క్రియాపదాలు. ‘రాముడు’, ‘సీత’ నామపదాలు. ‘చదువుతున్నాడు’, ‘ఆడుతున్నది’ క్రియాపదాలు.

पदम् --द्विविधम् - 1. क्रियापदानि 2. नामपदानि.

వీటిలో క్రియ ప్రధానమైనది. అందుకని మొదట క్రియాపదాలను నేర్చుకొందాము.

క్రియాపదంలో రెండు అంశాలుంటాయి.

     ఇప్పుడు క్రియాపదాలను గమనిస్తే– ‘చదువుతున్నాడు’ పదంలో రెండు అంశాలున్నాయి. ‘చదువు’, ‘తున్నాడు’. ‘చదువు’ ను సామాన్యంగా తీసుకొంటే ‘చదువుతున్నది’ అనే మరో పదం చెప్పుకోవచ్చు. అట్లాగే ‘తున్నాడు’ సామాన్యంగా తీసుకొంటే ‘ఆడుతున్నాడు’ అనే పదం కూడా చేసుకోవచ్చు. ‘ఆడు’ అనే మరో అంశం కనిపించింది. ఆడు, చదువు– వంటివి మూలాంశాలు. ‘తున్నాడు/ది’ మొదలైనవి వాటికి జోడింపబడుతున్నాయి.

మూలాంశాలను ప్రకృతులని, జోడించే అంశాలను ప్రత్యయాలని అంటారు.

కనుక ఒక పదంలో రెండు భాగాలుంటాయి.

     1. ప్రకృతి = పదం యొక్క మూలం, (ఆడు, చదువు– వంటివి)

     2. ప్రత్యయం = మూలానికి జోడించే అంశం. (దేని తర్వాతనైనా చేర్చే అక్షరాలు– తున్నాడు, తున్నది– వంటివి)

     వీటినే మనం గణితంలో లాగా ‘x + y’ అని చెప్పుకోవచ్చు. ప్రకృతి = x ప్రత్యయం = y. ఏ పదంలోనైనా ఈ రెండు అంశాలు చేరితేనే పదం అవుతుంది. ఆ విధంగా–

              ప్రకృతి + ప్రత్యయం = పదం

पदम् -- द्वे अंशे- 1. प्रकृतिः 2. प्रत्ययः. 

పదాలు రెండు రకాలు కదా- కనుక వాటిలోని ప్రకృతి కూడా రెండు రకాలు.

నామ పదం యొక్క ప్రకృతి ప్రాతిపదిక అవుతుంది. క్రియాపదం యొక్క ప్రకృతి ధాతువు అవుతుంది. ప్రస్తుతం మనం ధాతువు గురించి చూద్దాము.

 

సంస్కృతపాఠమాల 1.2

ధాతుః, పురుషప్రత్యయాః చ

క్రియాపదాల సందర్భంలో వాటిని చెప్పుకొంటే ఆ రెండు అంశాలు ఇట్లా ఉంటాయి–

              1. ప్రకృతి– క్రియ యొక్క మూల రూపమైన ‘ధాతువు’,

              2. ప్రత్యయం– ‘పురుష’ప్రత్యయం.

     ఉదా– చదువుతున్నాడు = ‘చదువు’ + ‘తున్నాడు’ ; ఆడుతున్నది = ‘ఆడు’ + ‘తున్నది’ ;                       మాట్లాడు + తున్నది = మాట్లాడుతున్నది ; పడు + తున్నాడు = పడుతున్నాడు ;

     సంస్కృత ఉదా– క్రీడ్ + తి ; [క్రీడ్ = ఆడుట ; ‘తి’ = తున్నాడు/ది.]

                        పఠ్ + తి ; [పఠ్ = చదువుట ; ‘తి’ = తున్నాడు/ది.]

                        వద్ + తి ; [వద్ = మాట్లాడుట ; ‘తి’ = తున్నాడు/ది.]

                        పత్ + తి ; [పత్ = పడుట ; ‘తి’ = తున్నాడు/ది.]

     క్రియ యొక్క మూలరూపమైన ‘క్రీడ్’, ‘పఠ్’ మొదలైనవాటిని సంస్కృతములో ‘ధాతువు’ (धातुः) అంటారు. ధాతువుకు చేరే ప్రత్యయాలైన ‘తి’, ‘తః’ మొదలైనవాటిని పురుషప్రత్యయాలంటారు.

     భాష విస్తృతి అంతా పరిగణిస్తే ప్రధానంగా మనం మాట్లాడినంతలో ముగ్గురే వ్యక్తులు ఉంటారు. వాడు, నీవు, నేను. ఈ వాక్యాలను గమనించండి-

1.    రాముడు వెళుతున్నాడు.

2.    నీవు నవ్వుతున్నావు.

3.    నేను పాడుతున్నాను.

‘వెళుతున్నాడు’ అనేది ఒక వ్యక్తి ‘రాముడు’ గురించి చెప్పబడుతున్నది. ‘నవ్వుతున్నావు’ అనేది ‘నీవు’ గురించి, ‘పాడుతున్నాను’ అనేది ‘నేను’ను గురించి చెబుతున్నది. వీరినే సంస్కృతంలో పురుషలు అంటారు. కనుక పురుషులు ముగ్గురు. వారిని బోధించే పురుషప్రత్యయాలు కూడా మూడే.

మూడు రకాలుగా ఉండే పురుష ప్రత్యయాలు తెలుగులో రెండు వచనాలలో ఉంటాయి. పురుష వ్యవస్థ ఈ కింది విధంగా ఉంటుంది- (తెలుగులో పదం చివర ఉన్న అక్షరాన్ని బట్టి వాటిని గుర్తించే విధానం కోష్టకంలో ఇవ్వబడింది.)

     1. ప్రథమపురుష - అతడు, ఆమె, అది, వారు. అవి – (చివర– డు, ది, రు, వి/యి)

     2. మధ్యమపురుష - నీవు, మీరు – (చివర– వు, రు)

     3. ఉత్తమపురుష - నేను, మేము – (చివర– ను, ము)

पुरुषः --- प्रथमः, मध्यमः, उत्तमः

     మొదలు ప్రథమపురుష చూద్దాము. ప్రథమపురుష ‘అతడు/ఆమె/అది/అవి’లను బోధిస్తుంది కదా. అంటే తెలుగులో ‘డు/ది/యి’ అని చెప్పవచ్చు. సంస్కృతంలో ప్రథమపురుష ఏకవచనప్రత్యయం ‘తి’. ధాతువుకు ‘తి’ని జోడిస్తే ఆ ధాతువుకు కల అర్థంతోపాటు- అతడు లేదా ఆమె ఆ పనిని చేస్తున్నాడు లేదా చేస్తున్నది- అని అర్థం వస్తుంది. ఉదా– హస్ + తి = హసతి; ‘హస్’ అంటే నవ్వుట. ‘తి’ అంటే ‘తున్నాడు/ది’ ; అంటే- నవ్వుతున్నాడు/నవ్వుతున్నది.

సంస్కృతపాఠమాల 1.3

క్రియాంశాః

ఒక క్రియాపదం చూసినప్పుడు మనకు ఏమేమి తెలుస్తాయి? ఇప్పుడు చూద్దాం.

     ఉదా- ‘చదువుతున్నాడు’ తీసుకుంటే-

1.    ‘చదువు’ (చదువుట అనే పని),

2.    ‘తున్నాడు’ (రాముడు అనే వ్యక్తి, లేదా అతడు),

3.    ‘ఇప్పుడు’ ప్రస్తుతం ఆ పని సాగుతున్నది, (ఇంకా అయిపోలేదు),

4.    ‘ఒకడు’ చదువుతున్నాడు (పది మంది కాదు.)

     సంస్కృత ఉదా– ‘హసతి’

              1. ‘హస్’ అనే ధాతువు (నవ్వుట),

              2. ‘తి’ అనే ప్రథమపురుష-ప్రత్యయం, (అతడు/ఆమె)

              3. ‘ఇప్పుడు నవ్వుతున్నాడు’ అని వర్తమానకాలం,

              4. ‘ఒకడు నవ్వుతున్నాడు’ (లేదా ఒకామె నవ్వుతున్నది) అని ఏకవచనం.

     నిష్కర్ష ఏంటంటే– ఒక క్రియాపదం ‘ధాతువు’, ‘పురుష’ అనే రెండు అంశాలను కలిగి ఉండి, ‘కాలం’, ‘వచనం’ అనే రెండు అంశాలను తెలియపరుస్తుంది. కనుక మొత్తం నాలుగు అంశాలు.

क्रियापदम् बोधयति एतान्-- 1. धातुः 2. पुरुषः 3. कालः 4. वचनम्

     కాలాలు మూడు– వర్తమానకాలం, భూతకాలం, భవిష్యత్-కాలం. ప్రస్తుతం జరుగుతున్నది వర్తమానం. గడిచిపోయినది భూతకాలం. జరగవలసినది భవిష్యత్కాలం. మొదట మనం వర్తమానకాలం చూస్తున్నాము. (వర్తమానకాలాన్ని పాణినివ్యాకరణంలో ‘లట్-లకారం’ అంటారు.)

     తెలుగులో రెండే వచనాలు. ఒకటి - ఏక. ఒకటికన్నా ఎక్కువ - బహు. కానీ సంస్కృతంలో మూడు వచనాలు ఉంటాయి. ఒకటి అంటే ఏకవచనం. ఒకటి కన్నా ఎక్కువ రెండు, అంటే ద్వివచనం. కనుక రెండుకన్నా ఎక్కువ అయితేనే బహువచనం.

సంస్కృతంలో వచనాలు మూడు. ఏకవచనం, ద్వివచనం, బహువచనం.

वचनम् --- एकवचनम्, द्विवचनम्, बहुवचनम्.

     అయితే లింగం విషయానికి వస్తే- గమనించవలసింది ఏంటంటే సంస్కృతంలో క్రియాపదానికి తెలుగులో వలె లింగం ఉండదు. పుల్లింగానికి, స్త్రీలింగానికి ఒకే క్రియాపదం. కనుక ‘పఠతి’ అంటే ‘చదువుతున్నాడు’, ‘చదువుతున్నది’ రెండూ కావచ్చు.

సంస్కృతపాఠమాల 1.4

వికరణప్రత్యయాః

క్రియామూలాలైన ధాతువులు యావత్తూ సంస్కృతంలో పది గణాలలోకి విభజించబడినాయి. ఒక్కొక్క గణానికి ఒక్కొక్క వికరణప్రత్యయం (గణానికి గుర్తుగా ఉన్న ప్రత్యయం) ఉంటుంది. ఉదా- ‘అ’, ‘య’ మొదలైనవి. ధాతువులకు పురుషప్రత్యయాలను చేర్చే ముందు వికరణ ప్రత్యయాలను జోడించటం విధి. వాటిని జోడించిన తరువాతే వివిధ క్రియారూపాలను ఏర్పరుస్తాము. మొదట ప్రథమగణం చూద్దాము. దానికి వికరణప్రత్యయం ‘అ’. ప్రథమగణ ధాతువులన్నింటికి పురుషప్రత్యయం జోడించే ముందు ‘అ’ చేరుతుంది.

              ధాతువు + వికరణ(గణ)ప్రత్యయం + పురుషప్రత్యయం = క్రియాపదం

     ఇందాక చూసిన- ‘హస్+తి’ నే తీసుకొంటే, దానికి మధ్యలో ‘అ’ వచ్చి చేరి, ‘హస్+అ+తి’ అని ‘హసతి’ రూపం అవుతుంది.

              అంటే ‘హస్’ ధాతువు, ‘అ’- వికరణప్రత్యయం, ‘తి’ పురుషప్రత్యయం.

              మరో ఉదా–  पठ्-ति — पठ्-अ-ति — पठति

              అట్లగే–लस्-ति — लस्-अ-ति — लसति

సంస్కృతపాఠమాల 1.5

వర్తమానకాలః, ప్రథమపురుషరూపాణి

     ఇక పురుషప్రత్యయాలకు ఆ విధంగా ఉండే మూడు వచనాలు చూద్దాము.

     ఒకడు చదువుతున్నాడు,

     ఇద్దరు చదువుతున్నారు,

     చాలామంది చదువుతున్నారు.

     ఈ వాక్యాలలోని క్రియాపదాన్ని ధాతువు+ప్రత్యయం గా విభజిస్తే– ఇందులో ధాతువు ‘చదువు’. ప్రత్యయం ‘తున్నాడు/తున్నారు.’ అని చెప్పుకొన్నాము కదా. ఇప్పుడు సంస్కృతంలో చూద్దాం. ధాతువు ‘పఠ్’ ; మూడు వచనాలకు క్రమంగా పురుషప్రత్యయాలు (కుడిపక్క కోష్టకంలో తెలుగు ప్రత్యయాలు)

              ఏకవచనం- ‘తి’ (డు),

              ద్వివచనం- ‘తః’ (రు),

              బహువచనం- ‘(అ)న్తి’ (రు)

వీటిని ‘పఠ్’ అనే ధాతువుకు జోడించినప్పుడు-

               పఠ్ + తి ; పఠతి, (=చదువుతున్నాడు)

              పఠ్ + తః ; పఠతః, (=(ఇద్దరు) చదువుతున్నారు).

              పఠ్ + (అ)న్తి ; పఠంతి, (=(చాలామంది) చదువుతున్నారు.)

(పురుషప్రత్యయానికి ముందు చేరే ప్రథమధాతు గణ (వికరణ)ప్రత్యయం చేర్చి రూపాలు ఏర్పరచాలి.)

१) प्रथमपुरुषः - एकवचनम्, द्विवचनम्, बहुवचनम् ;

वर्तमानकालः - प्रथमपुरुषप्रत्ययः - एकवचनम् - ति

पठ्-ति — पठ्-अ-ति — पठति (=ఒకడు చదువుతున్నాడు)

तथैव– पठति, क्रीडति, वसति...।

वर्तमानकालः - प्रथमपुरुषप्रत्ययः - द्विवचनम् - तः

पठ्+तः — पठ्+अ+तः — पठतः (=ఇద్దరు చదువుతున్నారు)

तथैव– पठतः, क्रीडतः, वसतः...।

वर्तमानकालः - प्रथमपुरुषप्रत्ययः - बहुवचनम् - (अ)न्ति

पठ्+न्ति — पठ्+अ+न्ति — पठन्ति (=చాలామంది చదువుతున్నారు)

तथैव– पठन्ति, क्रीडन्ति, वसन्ति...।

అభ్యాసః

     పై విధానం ప్రకారం ఈ క్రింది ధాతువులకు ప్రత్యయాలను జోడించి, మూడు వచనాలలో ప్రథమపురుష క్రియాపదాలను చేయండి. ప్రతీ పదానికి తెలుగులో అర్థం నోటితో చెప్పండి–

ఉదా 1– क्रीड् క్రీడ్ (=ఆడుట)- క్రీడతి, క్రీడతః, క్రీడన్తి

(ఒకడు ఆడుతున్నాడు, ఇద్దరు ఆడుతున్నారు, చాలామంది ఆడుతున్నారు.)

ఉదా 2– वस् వస్ (=ఉండుట, నివసించుట) - వసతి, వసతః, వసన్తి

(ఒకడు నివసిస్తున్నాడు, ఇద్దరు నివసిస్తున్నారు, చాలామంది నివసిస్తున్నారు.)

हस् హస్ (=నవ్వుట), वह् వహ్ (=వహించుట, మోయుట, ప్రవహించుట), नम् నమ్ (=నమస్కరించుట, వంగుట), अट् అట్ (=తిరుగుట, తిరగాడుట), अर्च् అర్చ్ (=అర్చించుట), रक्ष् రక్ష్ (=రక్షించుట), खेल् ఖేల్ (=ఆడుట), गर्ज् గర్జ్ (=గర్జించుట), दह् దహ్ (=దహించుట)

1.    ఒక పదంలో ఎన్ని భాగాలుంటాయి? అవి ఏవి?

2.    క్రియ యొక్క మూల రూపమైనది ఏంటి?

3.    పురుషప్రత్యయాలంటే ఏమిటి?

4.    క్రియాపదం ఎన్ని అంశాలను తెలియచేస్తుంది?

5.    కాలాలు ఎన్ని? అవి ఏవి?

6.    వచనాల విషయంలో సంస్కృతం, తెలుగు మధ్య భేదమేమిటి?

7.    పఠతి అంటే ‘పఠ్’ ధాతువు. అట్లగే నమతి అంటే ఏం ధాతువు?

8.    ‘చాలా మంది రక్షిస్తున్నారు’- సంస్కృతంలోనికి అనువదించండి.