నాలుగవపాఠము- 1. ఉపసర్గలు; 2. చతుర్థగణధాతువులు 3. షష్ఠగణధాతవః 4. దశమగణధాతువులు 

సంస్కృతపాఠమాల 4.1

ఉపసర్గాః-1

ఈ పదాలను గమనించండి–

1. వాదం, వివాదం, సంవాదం, ప్రతివాదం, అపవాదం, అభివాదం

2. వచనం, నిర్వచనం, ప్రవచనం, ప్రతివచనం, అనువచనం

3. యోగం, సంయోగం, వియోగం, ప్రయోగం, అభియోగం,

4. విచారం, ప్రచారం, సంచారం, ఉపచారం, ఆచారం, అపచారం, అభిచారం.

5. ఉత్పత్తి, ఆపత్తి, ప్రపత్తి, ప్రతిపత్తి, ఉపపత్తి, సంపత్తి, నిష్పత్తి

మనం గమనిస్తే ఈ పదాలలో ఒక ప్రారంభిక పదాంశం మాత్రం మారుతున్నది. (ఉదా– 4వ దానిలో- మొదట్లో ఉన్న ‘వి’, ‘ప్ర’, ‘సం’ మాత్రం మారినవి. చివర మాత్రం ‘చారం, చారం’ అని వస్తున్నది.) తరువాత పదాంశం అట్లగే ఉంటున్నది. మారిన అంశం వల్ల పదం అర్థంలో రకరకాలుగా మార్పు వస్తున్నది. ఔనా? అంటే ‘విచారం’ వేరు, ‘ప్రచారం’ వేరు. ‘చారం’ ఒకటే అయినా ‘వి’, ‘ప్ర’ వల్ల అర్థంలో మార్పు ఉన్నది.

ఇట్ల ఒక పదానికి ముందు వచ్చి చేరే పదాంశాన్ని ‘ఉపసర్గ’ అంటారు. ఉపసర్గలు మొత్తం 20, లేదా 22. అవి– ప్ర, పరా, అప, సమ్‌, అను, అవ, నిస్‌, నిర్‌, దుస్‌, దుర్‌, వి, ఆ (ఆఙ్‌), ని, అధి, అపి, అతి, సు, ఉత్/ఉద్‌, అభి, ప్రతి, పరి, ఉప। ( కొందరు నిస్/నిర్, దుస్/దుర్ ని రెండు ఉపసర్గలుగా కాక ఒకటిగానే చెప్తారు.)

అయితే తెలుగులో మనం ఉపసర్గలను విడిగా చూడము. తెలుగువారు సంస్కృతం నుండి పదాలను తీసుకునేటప్పుడు వాటిని ఉపసర్గ సహితంగా తీసేసుకొన్నారు. కనుక ఈ 22 ఉపసర్గలు వారికి ప్రత్యేకించి వేరే పదాంశాలన్న సంగతి తెలిసే అవకాశం లేదు. కొంత అభ్యాసం చేసి, ఒక పదంలో వాటిని విడిగా తెలుసుకుని, మిగిలిన పదం మూలధాతువు అని గ్రహించాలి.

ఉపసర్గలు చేరినప్పుడు ధాతువును ‘సోపసర్గక ధాతువు’ అనవచ్చు. ఒకసారి ఉపసర్గ చేరాక ఇంక అర్థంలో మార్పు వచ్చింది కనుక ఆ ధాతువును ప్రత్యేకంగానే చూడాలి. ఉపసర్గ లేనిది సామాన్యధాతువు లేదా మౌలికధాతువు, లేదా కేవలధాతువు.

కొన్ని సోపసర్గకధాతువులు క్రియాపదాలను మాత్రమే తయారు చేస్తాయి. కొన్ని నామపదాలను మాత్రమే చేస్తాయి. (పైన మనం చూసినవన్నీ నామపదాలే. క్రియాపదాలు మున్ముందు చూస్తాము.)

సంస్కృతపాఠమాల 4.2

ఉపసర్గాః -2

అయితే అన్నిసార్లూ మాత్రం ప్రారంభంలో చేరిన ఉపసర్గ వల్ల పదం అర్థంలో మార్పు ఉండదు. ఒక్కొక్కసారి ఏ అర్థం మూలధాతువుదో అదే అర్థం సోపసర్గక ధాతువుదీ అవుతుంది.

ఉదా– రక్షణ, సంరక్షణం, పరిరక్షణం ; శుభ్రం, పరిశుభ్రం ; దీప్తి, ప్రదీప్తి, సందీప్తి ; లుప్తం, విలుప్తం ;   

అన్నింటి అర్థం రక్షణమనే. ఉపసర్గల సంయోగం కలిగిన ధాతువులలో మూడు రకాల చర్యలు కనిపిస్తాయి–

1. ధాతువు అర్థం పూర్తిగా మారుతుంది. ఉదా– లయం, ప్రలయం, విలయం, ఆలయం,

ప్రసిద్ధ ఉదా– విహారం, ఆహారం, సంహారం, ఉపహారం, పరిహారం, ప్రహారం, నీహారం– వీటిలో దాదాపుగా ఒక పదానికి ఇంకొక పదానికి పొంతన లేదు.

2. ఏమీ జరగకుండా అదే అర్థం ఉండిపోతుంది. ఉదా– యానం, ప్రయాణం ; దానం, ప్రదానం ; లక్షణం, విలక్షణం.

3. ఏదో విశేషార్థం వస్తుంది. ఉదా– గ్రహం, విగ్రహం ఆగ్రహం పరిగ్రహం సంగ్రహం అవగ్రహం ఉపగ్రహం ప్రగ్రహం (పగ్గము) నిగ్రహం ప్రతిగ్రహం– వీటన్నింటిలో ‘పట్టుకోవటం’ అనే అర్థం ఏదో విధంగా నిలిచి ఉంది. కేవలం ఆ అర్థానికి ఏదో ఒక విశేషత్వం చేరింది.

ఒక ధాతువుకు ముందు ఒకటికన్నా ఎక్కువ ఉపసర్గలు కూడా ఉండవచ్చు. ఉదా– అవమానం (అవ-మానం, 1), వ్యవధానం (వి-అవ-ధానం, 2) ; దుర్వ్యవహారం (దుర్-వి-అవ-హారం, 3). సంస్కృతంలో ధాతువుకు ఉపసర్గ చేరినదని చూపించే విధానం ఒక చిన్న అడ్డగీత పెట్టటం. ఉదా–

హస్– అప-హస్, పరి-హస్, ఉప-హస్, అవ-హస్, ప్ర-హస్, వి-హస్

వహ్– ప్ర-వహ్, సం-వహ్, నిర్-వహ్, వి-వహ్, ఆ-వహ్, ఉద్-వహ్, పరి-వహ్, ఉప-వహ్

వ్యవహారానికై ఉపసర్గల అర్థాలు ఇట్లా చెప్పుకోవచ్చు–

ప్ర, - ముందు, గొప్ప

పరా, - విరుద్ధం,

అప, - చెడు, తప్పు

సమ్‌, - కలుపుకుని

అను, - వంటి, వెంట, వెనక

అవ, - కింది, అధమ, నుండి

నిస్‌, నిర్‌, - లేని, పోయిన

దుస్‌, దుర్‌, - చెడు, కష్టమైన

వి, - విశేషం, విభాగం

ఆ, - మొత్తం, అంతా

ని, - అందు, కింద

అధి, - పైన, పెద్ద

అపి, - కూడా

అతి, - దాటి, మించి

సు, - మంచి

ఉత్/ఉద్‌, - పైకి, ఎత్తు

అభి, - దగ్గర, వద్ద

ప్రతి, - తిరిగి, మళ్ళీ

పరి, - అన్నివైపులా

ఉప – వద్ద, దగ్గర

సంస్కృతపాఠమాల 4.3

చతుర్థగణధాతవః

ఈ క్రియాపదాలను గమనించండి–

     నశ్ – నశ్యతి – నశ్-య-తి

     పుష్ – పుష్యతి – పుష్-య-తి

పురుషప్రత్యయాలు జోడించినప్పుడు కలిగే మార్పులను బట్టి, సంస్కృతధాతువులు పదిగణాలలోకి విభజించారని చెప్పుకున్నాము కదా- ఆ గణాలలో నుండి చతుర్థ గణమైన దివాదిగణాన్ని ఇప్పుడు చూద్దాం. దివాది అంటే దివ్-ధాతువు ఆదిగా గల గణం. ఆ గణంలో ధాతువులు అన్నీ ఒకతీరైన రూపాలను కలిగి ఉంటాయి.

१) प्रथमपुरुषः - एकवचनम्, द्विवचनम्, बहुवचनम् ;

वर्तमानकालः - प्रथमपुरुषप्रत्ययाः -

     नश्-ति — नश्-य-ति — नश्यति (=ఒకడు నశిస్తున్నాడు)

     नश्-तः — नश्-य-तः — नश्यतः (=ఇద్దరు నశిస్తున్నారు)

     नश्-न्ति — नश्-य-न्ति — नश्यन्ति (=చాలా మంది నశిస్తున్నారు)

              तथैव– पुष्यति, पुष्यतः, पुष्यन्ति; नृत्यति, नृत्यतः, नृत्यन्ति;...।

चतुर्थगणधातवः - नश्, पुष्, नृत्य्, क्रुध्, कुप्, तुष्, अस्, क्लिद्, तृप्, दुष्

అభ్యాసం–

పై ధాతువులకు ప్రథమైకవచనం రూపాలు ఏర్పరచండి.

సంస్కృతపాఠమాల 4.4

షష్ఠగణధాతవః

     ఈ క్రియాపదాలను గమనించండి–

              లిఖ్ – లిఖతి– లిఖ్-అ-తి

              విశ్ – విశతి – విశ్-అ-తి

     ఈ విధంగా ధాతురూపం ఏర్పడేది ఆరవగణం. షష్ఠగణం పేరు తుదాది. తుద్-మొదలుగాగల ధాతువులు కలిగిన గణం అని అర్థం. షష్ఠగణధాతువులు కూడా ప్రథమగణ ధాతువులలాగే ‘అ’ అనే గణప్రత్యయాన్నే తీసుకొంటాయి. మరి ఆ గణానికి, ఈ గణానికి తేడా ఏమిటి అంటే- ప్రథమగణంలో ధాతువు గుణం తీసుకోవటం పరిపాటి. షష్ఠగణంలోని ధాతువు గుణం తీసుకోదు. (గుణం అంటే ఏమిటి అనేది మనం 4.3 లో విపులంగా తెలుసుకొన్నాము కదా.) ఉదా- ‘లిఖ్’ > లేఖతి కాకుండా ‘లిఖతి’గానే ఉంటుంది.

१) प्रथमपुरुषः - एकवचनम्, द्विवचनम्, बहुवचनम् ;

वर्तमानकालः - प्रथमपुरुषप्रत्ययाः -

     लिख्-ति — लिख्-अ-ति — लिखति (=ఒకడు వ్రాస్తున్నాడు)

     लिख्-तः — लिख्-अ-तः — लिखतः (=ఇద్దరు వ్రాస్తున్నారు)

     लिख्-न्ति — लिख्-अ-न्ति — लिखन्ति (=చాలా మంది వ్రాస్తున్నారు)

అట్లగే – లిఖసి, లిఖథః, లిఖథ ; లిఖామి, లిఖావః, లిఖామః ;

              तथैव– विशति, विशतः, विशन्ति। सृजति, सृजतः, सृजन्ति।

षष्ठगणधातवः - लिख्, विश्, सृज्, स्पृश्, चर्च्, स्फुट्, त्रुट्, प्रच्छ् (पृच्छ्), मृश्, स्फुर्

సంస్కృతపాఠమాల 4.5

దశమగణధాతవః

ఈ క్రియాపదాలను గమనించండి–

     కథ్ – కథయతి– కథ్-అయ్-అ-తి

     చింత్ – చింతయతి – చింత్-అయ్-అ-తి

దశమగణధాతువులు ఉన్న గణం పేరు చురాది. చుర్-మొదలగు ధాతువులు కలిగిన గణం. ఈ గణం కాస్త ప్రత్యేకమైనవి. దీనిలో ధాతువులకు చేరే వికరణ(గణ)ప్రత్యయం ‘అయ్’. కానీ అది ‘అ’ కూడ తీసుకొంటుంది. కనుక ధాతువుకు పురుషప్రత్యయం చేరే ముందు ‘అయ’ జోడించాలి.

१) प्रथमपुरुषः - एकवचनम्, द्विवचनम्, बहुवचनम् ;

वर्तमानकालः - प्रथमपुरुषप्रत्ययाः -

     कथ्-ति — कथ्-अय-ति — कथयति (=ఒకడు వ్రాస్తున్నాడు)

     कथ्-ति — कथ्-अय-तः — कथयतः (=ఇద్దరు వ్రాస్తున్నారు)

     कथ्-ति — कथ्-अय-न्ति — कथयन्ति (=చాలా మంది వ్రాస్తున్నారు)

              तथैव– चिन्तयति, चिन्तयतः, चिन्तयन्ति। आकर्णयति, आकर्णयतः, आकर्णयन्ति।

दशमगणधातवः - कथ्, (आ)कर्ण्, कृप् (कल्प्), क्रन्द्, क्षाल्, ग्रन्थ्, ग्रस्, चिन्त्, चित्र्, पूज्

అభ్యాసం–

పై ధాతువులకు ప్రథమైకవచనం రూపాలు ఏర్పరచండి.

సంస్కృతపాఠమాల 4.6

     ఇప్పుడు ఆ గణాల పరిధిలో ధాతువు రూపాలను చూద్దాము. ఒక ధాతువును చూసినప్పుడు దానికి పురుషప్రత్యయం చేర్చే ముందర మనం చూడవలసింది అది ఏ గణానికి చెందినది అని. ఉదా- ‘శుష్’ (ఎండిపోవుట) తీసుకొందాము. దీనికి పురుషప్రత్యయం జోడించాలి.

     శుష్ + తి.

ఇది కనుక ఒకవేళ ప్రథమగణానికి చెందినట్లైతే ‘శోషతి’, చతుర్థగణానికి చెందినట్లైతే ‘శుష్యతి’, షష్ఠగణానికి చెందినట్లైతే ‘శుషతి’, దశమగణానికి చెందినట్లైతే ‘శోషయతి’ రూపాలు రావాలి. ఏది అవుతుంది అనేది దాని గణాన్ని బట్టి ఉంటుంది. ధాతువు ఏ గణానికి చెందిందో తెలుసుకోవటానికి ధాతుపాఠం చూడాలి.

     ధాతుపాఠమంటే సంస్కృతధాతువులన్నింటినీ ఒక చోట, విభాగం చేసి, పద్ధతి ప్రకారం కూర్చి పెట్టిన పుస్తకం. అందులో చూసి మనం ఆ ధాతువు రూపాన్ని నిశ్చయించాలి. (అత్యంత ప్రాచీనకాలంగా వస్తున్న సంస్కృతభాషా పరంపరలో ధాతుపాఠాలెన్నో ఉన్నాయి. కానీ మనం వాడేది పాణినీయధాతుపాఠం.)

     ధాతుపాఠం ప్రకారం ‘శుష్’ చతుర్థగణానికి– అంటే దివాదిగణానికి చెందినది. కనక ఆ గణప్రత్యయం ‘య’ తీసుకుని, పైన (4.4లో) చూసినవిధంగా ‘నశ్యతి’ వలె రూపం ఏర్పడుతుంది. కనుక ‘శుష్యతి’ అని రూపం వస్తుంది.

అభ్యాసం-

1.    ఉపసర్గలు అంటే ఏమిటి? ఉదాహరణలివ్వండి.

2.    ఉపసర్గలు మొత్తం ఎన్ని?

3.    ఉపసర్గలు వేటికి చేరి ఏమి తయారుచేస్తాయి?

4.    ఉపసర్గల వల్ల కలిగే మార్పులు ఏమిటి? సోదాహరణంగా వివరించండి.

5.    ఉపసర్గల అర్థాలేమిటి?

6.    నాలుగవ గణానికి వచ్చే వికరణప్రత్యయం ఏమిటి? ఆ గణధాతువు రూపం వివరించండి.

7.    షష్ఠగణం ధాతువులకు ప్రథమగణం ధాతువులకు తేడా ఏమిటి?

8.    ఒక ధాతువు ఏ గణానికి చెందిందో ఎట్లా తెలుస్తుంది?

9.    ధాతువు రూపం ఎట్లా ఉండాలోఎట్ల నిర్ణయించాలి? సోదాహరణంగా వివరించండి.