అయిదవపాఠము- 1. నామపదాలు - అకారాంతపుల్లింగకాలు - ప్రథమావిభక్తి, సంబోధనం, మూడువచనాలలో ; 2. బంధునామాలు

సంస్కృతపాఠమాల 5.1

అ) నామపదాని- సామాన్యపరిచయః, లింగం చ

మనం మొదటి పాఠంలో చూసినట్టు పదాలు రెండు రకాలు. నామపదాలు, క్రియాపదాలు. క్రియలు కొంత చూశాం కదా. ఇప్పుడు నామపదాలు, లేదా శబ్దాలు చూద్దాం.

ఈ వాక్యాలను చూడండి-

     రాముడు గెలుచుచున్నాడు (గెలుస్తున్నాడు) – रामः जयति।

     సీత పిలుచుచున్నది (పిలుస్తున్నది) – सीता आह्वयति।

     పండు కిందపడుతున్నది – फलं पतति।

ఈ వాక్యాలలో ‘రామః’, ‘సీతా’, ‘ఫలం’- ఇవి నామపదాలు.

నామం అంటే పేరు. ‘శబ్దం’ అంటే సామాన్యభాషలో ఏదైనా ధ్వని, లేదా ఒక పదం అనే అర్థం ఉన్నా వ్యాకరణపరిభాషలో ‘శబ్దం’ అంటే నామవాచకపదం అని అర్థం. వస్తువు, వ్యక్తి, స్థలం, భావం- వీటన్నింటికీ పేర్లు ఉంటాయి. సామాన్యంగా చెప్పేసుకోవాలంటే- భాషలో క్రియాపదాలు కానివి ప్రధానంగా నామపదాలే ఉంటాయి.

నామపదంలో క్రియారూపాలలో వలెనే రెండు భాగాలుంటాయి- ప్రకృతి, ప్రత్యయం. ప్రకృతిని అంటే (నామపదం యొక్క మూలాంశాన్ని) ‘ప్రాతిపదికం’ అని వ్యవహరిస్తారు. నామపదానికి జోడించే ప్రత్యయం ‘విభక్తి’ అనబడుతుంది. (పాణినీయంలో దీనినే సుప్-ప్రత్యయం అంటారు.)

పైన చెప్పిన మూడు నామపదాలలో ‘రామః’ కి ‘సీతా’కి, ‘ఫలం’కు తేడా ఏమిటి? రాముడు పురుషుడు. సీత స్త్రీ. ఫలం వస్తువు. ‘రామః’ అనేది పుల్లింగము. అంటే పురుషుని సూచిస్తుంది. ‘సీతా’ అనేది స్త్రీలింగము. స్త్రీని సూచిస్తుంది. ‘ఫలం’ అనేది నపుంసకలింగము- అంటే వస్తువును సూచిస్తున్నది. కనుక నామపదాలకు లేదా శబ్దాలకు లింగం ఉంటుంది. లింగాలు మూడు- పుల్లింగం, స్త్రీలింగం, నపుంసకలింగం.

సంస్కృతపాఠమాల 5.2

ఆ) వచనం

ఈవాక్యాన్ని గమనించండి-

రాముడు జయిస్తున్నాడు = ‘రామః జయతి’

ఇందులో ఎందరు రాములు ఉన్నారు? ఒక్క రాముడు. తెలుగులో- రామశబ్దానికి చివర ‘డు’ మరియు జయించుట క్రియాపదానికి కూడా ‘డు’ ఉంది. సంస్కృతంలో రామశబ్దానికి చివర విసర్గ ‘ః’, మరియు క్రియాపదానికి చివర ‘తి’ ఉన్నాయి. ఇది ఏకవచనాన్ని సూచిస్తుంది.

అదే ద్వివచనం చెప్పాలంటే? ‘ఇద్దరు రాములు జయిస్తున్నారు’ – ఇక్కడ తెలుగులో రామశబ్దానికి ‘లు’ మరియు క్రియాపదమైన జయించుట కు ‘రు’ అనే మార్పు వచ్చింది. సంస్కృతంలో దాన్ని ఏమనాలి? ‘రామౌ జయతః’ అనాలి. ‘రామౌ’ అంటే ఇద్దరు రాములు అని అర్థం.

అదే విధంగా- ‘చాలామంది రాములు జయిస్తున్నారు’ అంటే, బహువచనంలో చెప్పాలంటే ‘రామాః జయంతి’ అనాలి. ఇందులో ‘రామః’ అనేది ‘రామాః’గా మారింది- అంటే రామశబ్దం చివర ‘ఆః’ అని వచ్చింది. ‘జయతి’ ‘జయంతి’గా మారింది. (క్రియాపదాలలో వచనం మార్పును మనం పూర్వపాఠలలో చూశాము.) కనుక దీనిని బట్టి రామశబ్దం వచనం మారినప్రకారమే క్రియాపదం కూడా వచనం మారుతోంది అని అర్థమైంది.

(సీతాశబ్దం స్త్రీలింగకం. దాని గురించి తరువాత పాఠాలలో చూద్దాము.)

స్పష్టత కోసం మరొక ఉదాహరణ చూద్దాము. ‘కృష్ణః ధావతి’ – (ఒక) కృష్ణుడు పరిగెత్తుచున్నాడు. ‘కృష్ణౌ ధావతః’ – ఇద్దరు కృష్ణులు పరిగెత్తుచున్నారు. ‘కృష్ణాః ధావంతి’ – (చాలామంది) కృష్ణులు పరిగెత్తుచున్నారు. ఇందులో- ‘కృష్ణః, కృష్ణౌ, కృష్ణాః’ అని మూడు వచనాలలో శబ్దాలు మారినవి. ‘ధావతి, ధావతః, ధావంతి’ అని క్రియాపదాలు మూడు వచనాలలో శబ్దాలకు సమానంగా మారినవి. ఆవిధంగా నామపదాన్ని వచనాదులు మార్చటానికై జోడించే ప్రత్యయాలను విభక్తిప్రత్యయాలు, లేక ‘విభక్తులు’ అంటారు. విభక్తులను, వాటిని జోడించే విధానాన్ని విపులంగా తరువాత చూద్దాం.

సంస్కృతపాఠమాల 5.3

ఇ) విభక్తిః

ఈవాక్యాలను గమనించండి-

     1.    రాముడు చంపుతున్నాడు.

     2.    రాముడు రావణుని చంపుతున్నాడు.

     3.    రాముడు రావణుని బాణంతో చంపుతున్నాడు.

     4.    రాముడు లోకకల్యాణం కొరకు రావణుని చంపుతున్నాడు.

     5.    రాముడు కిష్కింధనుండి లంకకు వెళ్ళాడు.

     6.    రాముడు అయోధ్యకు రాజు.

     7.    అయోధ్య కోసల రాజ్యమందు (లో) ఉన్నది.

వీటిలో రేఖాంకితమైన పదాలు, క్రమంగా- రాముడు, రావణుని, బాణంతో, లోకకల్యాణం కొరకు, కిష్కింధ నుండి, అయోధ్యకు, రాజ్యమందు- ఇవి ఒక వాక్యంలో ఉండే రెండు నామపదాలమధ్య ఉన్న సంబంధాన్ని సూచిస్తున్నాయి. వీటిని విభక్తులు అంటారు. విభక్తులు ఏడు + ఒకటి. వాటికి పేర్లు లేవు కానీ ప్రథమా, ద్వితీయా అని సంఖ్యతో గుర్తిస్తారు. ఒక్కొక్క విభక్తి ఒక్కొక్క సంబంధాన్ని చెబుతుంది. వాటిని గురించి ప్రత్యేకంగా తత్సంబంధిత పాఠంలో మనం తెలుసుకొంటాము. ప్రస్తుతానికి ప్రథమావిభక్తిని చూద్దాము.

ఉదాహరణ చూడండి- ‘గంగానది ప్రవహిస్తున్నది’- ఈ వాక్యంలో ‘గంగానది’ గురించి ‘ప్రవహిస్తున్నది’ అని చెప్పబడింది. కనుక ‘ప్రవహించటం’ అనే పనిని చేసే వ్యక్తి గంగ. ప్రవహించటం అనే పనిని చేసేది గంగ- కనక ఆ పనికి కర్త. ఈవాక్యంలో గంగ ఉద్దేశ్యం. ప్రవహించటం విధేయం. మరో ఉదాహరణ చూద్దాం- ‘కృష్ణుడు కంసుని చంపాడు’. ఇందులో ‘కృష్ణుడు’ అనే వ్యక్తి ‘కంసుని చంపటం’ అనే పనిని చేశాడు. కనక ఆ పనికి ఆయన కర్త. ఇక్కడ కృష్ణుడు ఉద్దేశ్యం. కంసుని చంపటం విధేయం. ఉద్దేశ్యపదాలు ఏవిభక్తిలో ఉంటాయో దానిని ప్రథమావిభక్తి అంటారు. కనుక కృష్ణుడు ప్రథమావిభక్తి చే బోధింపబడే కర్త.

ప్రథమావిభక్తి అంటే ఏంటి? అది ఎట్ల తెలుస్తుంది? అంటే అది ఒక ప్రత్యయం. ఒక వర్ణకంతో తెలుస్తుంది. (వర్ణకం అంటే ఒక వర్ణం లేదా ఎక్కువ వర్ణాల కలయికతో ఏర్పడే సూచకపదార్థమైన చిన్న పదాంశం.) తెలుగులో చూస్తే డు, ము, వు, లు- ప్రథమావిభక్తి. వాక్యంలో ఒక పదానికి చివర ఏకవచనంలో -డు, ము, వు- అనేవి, మరియు బహువచనంలో -లు- అనేది కనిపిస్తే ఆ పదం ఆ వాక్యంలో ప్రథమావిభక్తి పదం అని గుర్తిస్తారు. ప్రథమావిభక్తి ‘కర్త’ను బోధిస్తుంది. అంటే ‘పనిని చేసేవాడు’ అని అర్థం. ఒక వాక్యంలో ప్రథమావిభక్తిలో ఉన్న పదం ఆ వాక్యంలో సూచించిన పనిని చేసే వ్యక్తి అన్నమాట.

సంస్కృతంలో చెప్పాలంటే ఇందాకటి ‘రామః జయతి’, ‘కృష్ణః క్రీడతి’ వంటి వాక్యాలలో- ‘రామః, కృష్ణః’- అనేవి ‘జయం, క్రీడనం’- అనే పనులను చేస్తున్న కర్తలను సూచించే ప్రథమావిభక్తి పదాలు.

సంస్కృతపాఠమాల 5.4

శబ్దరూపాణి-

ఒక నామపదాన్ని సంస్కృతంలో చెప్పాలంటే దాని సామాన్య పరిచయం ఈవిధంగా ఉంటుంది- ‘తద్వర్ణాంత-లింగ-శబ్దః’ అని. అంటే- ‘ఫలానా వర్ణం అంతంలో కలిగిన, ఫలానా లింగకమైన, ఫలానా శబ్దం’ అని. దీనిని మన సౌకర్యం కోసం వర్ణాంతత అనే అంశంగా చెప్పుకోవచ్చు. (వర్ణాంతత విపులంగా తరువాత చూద్దాము.) ఇంతవరకు మనం చూసినంత వరకు అర్థమైంది- సంస్కృతనామపదాలు లింగం, వచనం, విభక్తి, వర్ణాంతత- అనే నాలుగు అంశాలు కలిగి ఉంటాయి లింగాలు మూడు. వచనాలు మూడు. విభక్తులు ఏడు + ఒకటి. అవి- ప్రథమావిభక్తి, ద్వితీయావిభక్తి, తృతీయావిభక్తి, చతుర్థీవిభక్తి, పంచమీవిభక్తి, షష్టీవిభక్తి, సప్తమీవిభక్తి, సంబోధనాప్రథమావిభక్తి.

విశేషం- సంబోధనావిభక్తిని కొందరు వేరే విభక్తిగా చెబుతారు. కానీ అది చాలా మటుకు ప్రథమావిభక్తిని పోలి ఉంటుంది. వేరే విభక్తిగా చెప్పేయటం సరైన పద్ధతి కాదు. కనుక సౌకర్యం కోసం (నేరుగా 8 అని కాక), సంబోధన కూడా ఒక విభక్తి ఉంది, అని చెప్పటానికి 7+1 అని చెప్పటమైనది.

ఇప్పుడు ‘అకారాంత-పుల్లింగ-రామ-శబ్దం’ యొక్క ప్రథమావిభక్తిని, సంబోధనా విభక్తిని చూద్దాము. అంటే విభక్తిని యోజించి, రూపాలను ఏర్పాటు చేయటం చూద్దాము. ప్రాథమికంగా-

              ప్రకృతి + ప్రత్యయం > పదం

అనేది సిద్ధాంతం కదా. ఇక్కడ ప్రకృతి ‘ప్రాతిపదికం’, ప్రత్యయం ‘విభక్తి’ అనుకొన్నాము కదా. కనక-

                  ‘ప్రాతిపదికం’, + ‘విభక్తి’ > నామపదం

     తెలుగులో– ఏకవచనప్రత్యయం ‘డు’, ద్వివచనప్రత్యయం ‘లు’.

కనుక నామపదాలు–

              ఏకవచనంలో– రామ + డు > రాముడు ;

              బహువచనంలో– రామ + లు > రాములు

     సంస్కృతంలో ప్రథమావిభక్తి ప్రత్యయాలు (వ్యావహారికంగా) మూడు వచనాలలో-

                        ః, ఔ, ఆః 

     (వీటిని సంస్కృతవ్యాకరణంలో వేరేగా చెప్తారు. అవి, ‘సు, ఔ, జస్..’ ఇట్లా. వానిలో పోవలసినవి పోగా మిగిలిన అక్షరాల ప్రత్యయరూపమే ఇక్కడ ఇవ్వబడుతున్నది. వివరాలు తరువాత పాఠాలలో వీలైనప్పుడు చూద్దాము.)

     విభక్తియోజిత రూపాలు పై సూత్రం ప్రకారం-

               ఏకవచనం- ‘రామ’ + ః (సు) > రామః (= రాముడు)

              ద్వివచనం- ‘రామ’ + ఔ > రామౌ (=ఇద్దరు రాములు)

              బహువచనం- ‘రామ’ + ఆః (జస్) > రామాః (=చాలా మంది రాములు)

अकारान्तपुल्लिङ्ग-प्रातिपदिकम् / शब्दः (नाममूलम्) + सुप्-प्रत्ययः > नामपदम्

अकारान्तपुल्लिङ्ग-प्रातिपदिकम् / शब्दः = देव, राम, बुध इत्यादि।

प्रथमाविभक्ति-सुप्-प्रत्ययाः = सु (अः), औ, जस् (आः)

     देव + (अः) —  देवः

     देव + (औ) — देवौ

     देव + (आः) — देवाः

సంబోధనంలో కేవలం ప్రథమావిభక్తి ఏకవచనంలో విసర్గ ఉండదు. మిగిలిన రెండు వచనాలు యథావిధి ఉంటాయి. సంబోధించేటప్పుడు ‘హే’ అనేది ఆ సంబోధిత పేరు ముందు పెట్టాలి. కానీ అది వికల్పము (రెండు విధానాలలో ఏదైనా పాటించవచ్చు అనేది వికల్పం.). అంటే కావాలంటే పెట్టుకోవచ్చు. ‘ఓ రామా’ అన్నట్టు. లేదా వదిలేయవచ్చు.

     హే రామ – ఓ రామా

     హే రామౌ – ఓ (ఇద్దరు) రాములారా

     హే రామాః – ఓ రాముల్లారా

అట్లగే ఇప్పుడు ‘దేవ’శబ్దానికి ప్రథమావిభక్తి, సంబోధనావిభక్తి మూడు వచనాలలో చూద్దాము.

देव-शब्दः	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
विभक्ति-प्रत्ययाः	सु (अः)	औ	जस् (आः)
प्रथमाविभक्तिः	देवः	देवौ	देवाः
सम्बोधनाविभक्तिः	हे देव	हे देवौ	हे देवाः

సంస్కృతపాఠమాల 5.5

2) నామపదాని- బంధునామాని

నామపదాలను మూడు వచనాలలో ప్రథమావిభక్తిలో చూశాము కదా- ఇప్పుడు ఒకసారి మరి కొన్ని నామపదాలతో ఆ రూపాలను చేయటం అభ్యాసం చేసుకుందాము-

उदा- राम – रामः, रामौ, रामाः

तथैव – लक्ष्मण, भरत, शत्रुघ्न, कृष्ण, बलराम इत्यादि।

కొన్ని నామపదాలను ఇప్పుడు చూద్దాము. మొదటిది చేసి ఉన్నట్టే మిగిలిన వాటికి రూపాలు చేయండి-

     पवन - గాలి, पवनः, पवनो, पवनाः
          मेघ - మబ్బు,

     अनल - నిప్పు, అగ్ని,

     पर्वत - పర్వతం,

     वृक्ष - వృక్షం,

     चन्द्र - చంద్రుడు,

     खग - పక్షి,

     सूर्य - సూర్యుడు,

     बाल - బాలుడు,

     जन - మనిషి, జనుడు,

     ईश्वर - ఈశ్వరుడు,

     नर - మనిషి,

     नृप - రాజు

బంధువులపేర్లు –

ఇక కొన్ని సంబంధీకుల పేర్లు చూద్దాము. (మొదట ఇచ్చినది దేవనాగరి మూలపదం, తరువాత తెలుగ మూలపదం, తరువాత ప్రథమావిభక్తి రూపం, తరువాత తెలుగు అర్థం.)

बन्धुनामानि – जनक, पितामह, मामामह, सोदर, अनुज, अग्रज, सुत, पौत्र, प्रपौत्र, दौहित्र, मातुल, पितृव्य, श्वशुर, श्याल, देवर

जनक జనక – జనకః – తండ్రి

पितामह పితామహ – పితామహః – తాతగారు (తండ్రివైపు)

मातामह మతామాహ – మతామాహః – తాతగారు (తల్లివైపు)

सोदर సోదర – సోదరః – సహోదరుడు, సోదరుడు (తోబుట్టువు)

अनुज అనుజ – అనుజః – తమ్ముడు

अग्रज అగ్రజ – అగ్రజః – అన్నయ్య

सुत సుత – సుతః – కొడుకు

पौत्र పౌత్ర – పౌత్రః – మనవడు (కొడుకు సంతతి)

दौहित्र దౌహిత్ర – దౌహిత్రః – మనవడు (కూతురి సంతతి)

मातुल మాతుల – మాతులః – మామయ్య (తల్లి సోదరుడు)

पितव्य పితృవ్య – పితృవ్యః – బాబాయి, లేదా పెద్దనాన్న (తండ్రికి సోదరుడు)

श्वशुर శ్వశుర – శ్వశురః – మామగారు (భార్య తండ్రి)

श्याल శ్యాల – శ్యాలః – బావమరిది (భార్య తమ్ముడు)

देवर దేవర – దేవరః – మరిది (భర్త తమ్ముడు)

సంస్కృతపాఠమాల 5.6

అభ్యాసం- ఈ వాక్యాలను తెలుగులోనికి అనువదించండి-

1. पवनः वहति। मेघाः गर्जन्ति। अनलः ज्वलति। पर्वताः विलसन्ति। वृक्षौ फलतः। चन्द्रः तुष्यति। रामः गच्छति। लक्ष्मणः अनुसरति। भरतः तपति। अपि बालाः खेलन्ति? जनाः त्रुट्यन्ति। ईश्वरः नयति। नरौ जीवतः। नृपः जयति।

2. मामामहः स्पृशति। पितामहः पृच्छति। मातुलः मृशति। श्वशुरः विशति। सुतः कुप्यति। प्रपौत्रः नृत्यति। दौहित्रः लिखति। श्यालः नटति। देवरः क्रुध्यति। जनकः सन्तृप्यति। पितृव्यः विभ्रमति । सोदरः कथयति। अनुजः अस्यति। अग्रजः चर्चति। सुतः बोधति।

అభ్యాసం-

     1.    నామం అంటే ఏమిటి? ఉదాహరణతో వివరించండి.

     2.    ప్రాతిపదిక అంటే ఏమిటి? ఉదాహరణతో వివరించండి.

     3.    లింగాలు ఎన్ని? అవి ఏవి?

     4.    విభక్తులు ఎన్ని? అవి ఏవి? సంబోధనవిభక్తి గురించి చెప్పండి.

     5.    కర్త అంటే ఏమిటి?

     6.    పై అభ్యాసంలోని వాక్యాలను మిగిలిన రెండు వచనాలలో చెప్పండి.